Posta en valor do patrimonio natural e histórico-artístico e cultural da ribeira sacra: o camiño cara á sostibilidade

Cómpre dicir en primeiro lugar que os concellos de Portomarín, Paradela, A Peroxa, Esgos, Nogueira de Ramuín, Castro Caldelas, Montederramo, Parada de Sil, A Teixeira, Carballedo, Chantada, Taboada, Monforte, Pantón, A Pobra do Brollón, O Saviñao, Sober, Quiroga, Ribas de Sil e Xunqueira de Espadanedo conforman toda a Ribeira Sacra.

Dos devanditos concellos, A Peroxa, Esgos e Nogueira de Ramuín, pertencen á comarca de Ourense, e Castro Caldelas, Montederramo, Parada de Sil e A Teixeira pertencen á comarca da Terra de Caldelas.

Tratarei de expoñer deseguido e dun xeito global a forma de vida dos habitantes da Ribeira Sacra ourensá a través dos ollos dun caldelao.

Durante séculos os habitantes desta comarca vivimos sempre da terra, polo tanto, foi a natureza a que nos deu o alimento para vivir durante anos, pero convén saber que o pasado é hoxe historia e o presente non debemos reinventalo senón ter como punto de partida as raíces que chegaron ata os nosos pais. Toda a Ribeira Sacra é natureza e, para min e para moitas persoas maiores, o seu símbolo fundamental foi o castiñeiro, pois do froito desta árbore viviron ou serviulles como alimento de subsistencia a moitas xeracións, xunto co centeo e o gando. Por desgraza, moita xente nova desta terra tivo que emigrar. Atrás quedaban os pais xa maiores, a casa, os animais, as leiras, os veciños, etc. Deste xeito, as leiras fóronse abandonando e moitos soutos quedaron a monte. Neste tema debemos esixir dos gobernantes unha política clara e directa que aposte pola recuperación do noso patrimonio natural.

O segundo dos símbolos desta terra podemos localizalo na vitivinicultura. A produción de viño, que nestes momentos ten a tecnoloxía máis avanzada, e os estudos de calidade e de mellora no cultivo das viñas conxuntamente coas políticas de promoción están a ser fundamentais para un proveitoso desenvolvemento da industria enolóxica. Aquí é necesario dicir que antano a produción de viño só se limitaba a unhas pequenas adegas e a venda podíase facer nas feiras que había na comarca. Tamén é certo que en moitas casas facían o viño para consumir durante o ano.

O terceiro símbolo que pecharía este inventario natural está representado polos Canóns do Sil. Hai agora medio século a política franquista de encoros transformou a paisaxe desta terra. En nome do desenvolvemento leváronse a cabo moitas obras para construír grandes encoros e, deste xeito, producir a enerxía hidroeléctrica da que non se beneficiaron os propios veciños do lugar ata pasadas varias décadas. Certamente, o leito natural do río Sil, que historicamente atraera os romanos na procura de ouro e séculos máis tarde a orde monástica do Císter comezara a construír importantes cenobios nas súas ribeiras, perdeu hoxe o seu aspecto de río para converterse nun encoro de augas estancadas. Isto foi moi prexudicial para a xente que poboaba as ribeiras do Sil, pois as augas asolagaron importantes plantacións de viñedos e de terras de pasto ou de cultivo. Tampouco podemos esquecer que a produción de electricidade xerou uns beneficios que tamén emigraron fóra de Galicia ao mesmo tempo que tiveron que emigrar tantos veciños destas terras por culpa destas obras faraónicas. Afortunadamente, a beleza do espazo natural que conforma a Ribeira Sacra permitiu nos últimos anos levar a cabo a explotación turística ao converter as augas nunha vía navegable pola que os visitantes poden gozar dunha beleza natural que milagrosamente se conservou. Hoxe en día os turistas poden contemplar as ribeiras do Sil desde un catamarán e penso que é unha experiencia inesquecible para eles. Pero penso que temos que ter dereito á esperanza. Á esperanza de que a Xunta de Galicia sexa capaz de recuperar, aínda que sexa nunha parte, eses beneficios da enerxía eléctrica producida na nosa terra, e que ata o momento só beneficiaron as grandes empresas do sector, e cheguen aos concellos a través de obras produtivas e servizos básicos para mellorar a calidade de vida dos seus habitantes.

No que respecta ao patrimonio histórico-artístico podemos afirmar que nos atopamos, en boa parte, cunha sensación de abandono. As aldeas da Ribeira Sacra, que foron a base do noso patrimonio antropolóxico, conservaron durante séculos unha arquitectura e a forma de vida da xente destas terras teceu a nosa identidade como pobo. Do mesmo xeito podemos apreciar o estado dos grandes monumentos. Os edificios civís –este castelo mesmamente podería ser un exemplo, pois está perfectamente rehabilitado para facer todo tipo de actividades culturais–, as prazas, as igrexas parroquiais, as pequenas capelas, os cruceiros ou os grandes mosteiros tampouco recibiron a atención que merecían. Esas pedras, as das casas das nosas aldeas e as dos nosos monumentos precisan dunha rehabilitación integral, simplemente por manter unha fidelidade ao que nos é propio, á nosa identidade.

O futuro, con seguridade, virá marcado pola explotación turística dos recursos medioambientais, pero isto esixe a construción e a mellora das infraestruturas básicas que permitan un acceso razoable á nosa terra. Non imos pedir aquí que atravese a Ribeira Sacra –sería unha barbaridade– unha autoestrada ou unha autovía ou que o trazado do AVE chegue ata a nosa comarca, pero si que as nosas vías de comunicación resulten as propias do século XXI e non como as que temos hoxe, que semellan do século XIX, como ocorre nalgúns casos. O progreso necesario coas novas infraestruturas debería completarse, certamente, coa potenciación doutros elementos que poderían axudar a relanzar a vida económica de toda a Ribeira Sacra e, en particular, da Terra de Caldelas. Refírome á creación ou consolidación de industrias de produtos ecolóxicos. Coido que chegou o momento de apostar por este tipo de produtos, sensibilizar a toda a sociedade de que son os mellores para a saúde pois carecen dos fertilizantes químicos que teñen a maioría dos alimentos que consumimos hoxe en día. Se apostamos por este tipo de alimentación, natural e de calidade, estaremos posiblemente evitando enfermidades futuras. Daquela, sería preciso reclamar das distintas administracións os apoios necesarios para que se poida levar a cabo a venda destes produtos e integralos na nosa alimentación diaria.

No fondo da exposición que estou a facer, confeso que teño a seguinte preocupación. A nosa comarca foi sempre duramente castigada por unha emigración que tivo as súas causas na precariedade económica. Se agora nos propoñemos un relanzamento económico que se limite só a lavar a nosa fachada ou a embelecer a nosa imaxe, seguiremos renunciando ao patrimonio que está na base da nosa identidade, e aquí non me estou a referir nin ás árbores nin ás pedras nin á industria senón aos homes e ás mulleres da Terra de Caldelas que hoxe viven fóra desta terra e que deberían ser as trabes da recuperación do noso patrimonio humano. Se as políticas que se van facer na Ribeira Sacra non están ao servizo dos homes e das mulleres e se non se emprende decididamente o camiño das reformas estruturais, e non simplemente conxunturais que sirvan para pintar catro casas deshabitadas ou para cravar o consabido cartel institucional, seguiremos poñendo en perigo o patrimonio humano que aínda queda nesta zona de Galicia, pois a xente que viva nestas aldeas vai supoñer que poidamos poboar de ilusión e de esperanza o futuro. Se non se fai así, esta terra coas súas marabillosas paisaxes poderíase converter nun simple decorado para a visita turística dunha xornada.

Quero rematar esta exposición cunha sinxela pincelada gastronómica. Os produtos de alimentación da Terra de Caldelas non foron unha moda para nós senón que tiveron un fondo significado para todos os habitantes desta comarca. Se utilizamos unha expresión que adoitan utilizar os homes e as mulleres que se dedican á política, acabarei por dicir que a posta en valor da Ribeira Sacra pasa tamén pola recuperación dos produtos do agro e da gandería. Daquela, poderiamos fabricar e vender queixos aproveitando o excelente leite das nosas vacas, achegar ao mercado os chourizos, os xamóns, os lacóns e todas as demais delicias da carne dos porcos cebados coas castañas dos soutos da nosa comarca ou tamén as carnes dos becerros criados aquí, amais dos viños, dos licores, das hortalizas, do mel, etc. Todos estes alimentos formaron parte das nosas vidas e non pode entenderse a nosa identidade sen telos en conta. Agardemos que a recuperación desta terra leve consigo a mellora da calidade de vida dos caldelaos e que os visitantes poidan gozar a través do seu padal todas as riquezas da Ribeira Sacra.

Peites: unha aldea abandonada que temos que recuperar

Recentemente tiven a oportunidade de visitar a aldea de Peites e fíxeno a partir dunha información segundo a cal este lugar, que está abandonado, e en cuxa entrada loce un pretensioso cartel informando que estamos na Ruta do Ouro, alberga unha parte importante do noso patrimonio histórico e campesiño. Certamente, o apartado histórico arrinca na época dos romanos, que seguiron o curso do río Sil na busca de ouro. Atopárono e fixeron numerosas minas, nas que posiblemente traballaron os nativos da terra. Os capataces das obras dependían do Imperio Romano e, seguramente, facían que traballasen aqueles pobres campesiños en condicións de escravitude. Tras a caída do Imperio Romano, a aldea de Peites reencontrouse consigo mesma e viviu unha existencia simplemente campesiña ata o século XX. Esta existencia concretouse en traballar a terra, un feito que tivo que ser difícil de levar a cabo pola orografía do lugar a pesar de gozar dun microclima favorable que permitía a produción de árbores froiteiras. A agricultura e mais a gandería tiveron que servir para a subsistencia e tamén para un comercio local que abranguía as terras de Caldelas, collendo parte dos concellos de San Xoán de Río e de Castro Caldelas e chegando ata a parroquia de Mazaira, a miña terra natal. Lembro despois de cincuenta anos como viñan aqueles homes e mulleres de Peites a pé cargados con cestas ao lombo, entre eles o Sr. Manuel e o Sr. Ricardo, e coas cabalerías tamén cargadas con todo tipo de froitas: cereixas, figos, pavías, pementos, tomates, mazás etc. Estes pequenos comerciantes, que viñan por uns camiños que hoxe en día desapareceron e chegaban a percorrer vinte quilómetros por aquelas ladeiras e carreiros, trocaban as froitas por centeo e por patacas, é dicir, levábase a cabo a típica economía de subsistencia dunha aldea e dunha vila. Os produtos que traían para comerciar tiñan moita aceptación entre os caldelaos, pois a súa calidade era excelente e, ademais, non se daban na nosa comarca. Todo isto apenas daba para vivir e en Peites foron poucas as casas, entre elas a casa dos Tenorios, que puideron ter bois e vacas, xa que a maioría posuía rabaños de ovellas e cabras.

Fun a Peites atraído pola curiosidade de coñecer un muíño de aceite que leva moito tempo abandonado. Cómpre salientar que cada veciño da aldea contaba cunha pequena produción de aceite que obtiña das súas oliveiras e que elaboraba nun muíño como o que puiden visitar. Hoxe todo este microcosmos —as casas, as terras, os muíños ou as propias oliveiras— é vítima do abandono máis absoluto. Pero este abandono actual contrasta coa vitalidade que tivo Peites ata ben entrado o século XX. Nesta aldea chegaron a existir catro cantinas, o que dá unha idea de que alí viviu unha poboación numerosa. De todo isto apenas queda hoxe un número reducido de casas habitadas, pois os efectos da emigración chegaron tamén a esta terra.

Chegados a este punto, penso que sería bo salientar o que non se fixo e o que se debería de ter feito para recuperar Peites. É evidente que moitas das súas casas, tanto da aldea de arriba coma da aldea de abaixo, dificilmente poderán ser recuperadas, pero non é menos evidente que a beleza da paisaxe e a existencia do muíño de aceite poderían ofrecer hoxe unhas posibilidades para revitalizar estas terras, por exemplo, fomentando o turismo rural e tendo como aliciente antropolóxico a visita deste muíño, que debería de ser restaurado; deste xeito, os visitantes poderían comprender un pouco mellor a historia deste país. Trataríase, pois, de facer unha recuperación fiel do que foi Peites. Esta fidelidade esixiría que as casas fosen restauradas e acadar a primitiva imaxe que tiveron cando estaban habitadas. Trátase de rehabilitar e non de inventar obras faraónicas como as que se están a facer na Cidade da Cultura, en Santiago de Compostela. Gustaríame que os sisudos arquitectos da modernidade desen un paseo por Peites e coñecesen a arquitectura feita neste país con pedra, madeira, lousa e barro, é dicir, que visen os tabiques centenarios feitos de pallabarro, na primeira época con entrelazados de cana e logo con listóns de madeira, que puidesen contemplar a marabilla dunha fonte escavada na terra e que visitasen a igrexa de San Martiño, que alberga a obra de arte dun retablo maior renacentista do século XVII. Todo este conxunto —o muíño, as casas, a fonte e a igrexa— está perfectamente integrado na paisaxe e o visitante poderá admirar a natureza do lugar e a obra feita polo home integrada nela e sen ningunha ruptura. Esta aldea forma parte da nosa cultura e non podemos deixar que continúe o proceso de abandono total.

Non se trata só de recuperar realidades materiais, senón que estas realidades recuperadas poidan servir para poder dar a coñecer as formas de vida dos nosos antepasados, algúns dos cales conservan aínda a memoria do que supuxo a vida en Peites, porque eles mesmos viviron e traballaron alí ata que tiveron que emigrar. As obras dos encoros que se fixeron no curso do río Sil realizáronas moitos campesiños da zona, que foron recrutados para que traballasen nelas e, máis tarde, emprenderían o camiño da emigración; unha emigración masiva na década dos anos sesenta do século XX. Os poucos veciños que quedan en Peites aínda conservan na súa memoria ese espazo de subsistencia que era o muíño e ese espazo de convivencia que eran as cantinas. O muíño permitía subsistir e as cantinas servían para que houbese un contacto humano entre os veciños. Todo isto pertence ao patrimonio cultural da nosa terra; un patrimonio que se formou ao longo dos séculos e ten que recuperarse no mesmo espazo xeográfico. Construcións como o muíño, a fonte que está na mina ou o retablo da igrexa perderían todo o seu significado antropolóxico se se levasen para un museo. É un deber recuperalas para que permanezan onde sempre estiveron e que, deste xeito, as novas xeracións poidan coñecer directamente a forma de vida dunha parte do pobo galego. O turismo rural podería ter aquí unha dimensión cultural que superaría o simple tempo de lecer ou a diversión. Certamente, a paisaxe que se pode contemplar desde Peites é un pracer que xustifica a visita a esta aldea; pero este pracer podería enriquecerse moito máis se tivésemos a oportunidade de coñecer as casas tal como foron feitas por fóra e por dentro, o muíño en funcionamento, a igrexa cos seus elementos artísticos recuperados. Tamén a paisaxe natural necesitaría dunha fonda recuperación, pois hoxe en día as silveiras e as malas herbas predominan neste contorno. Para isto poderíanse plantar árbores autóctonas, por exemplo, castiñeiros —cómpre lembrar aquí os soutos que produciron unhas excelentes castañas e que serviron como alimento fundamental para as persoas e os animais—, e recuperar a gran riqueza de árbores froiteiras: as figueiras, as cerdeiras, as pavieiras, os concheiros... Se todo iso se conseguise, non poderiamos falar evidentemente dunha Ruta do Ouro recuperada, pero si dunha ruta que nos conduciría a un pasado no que viviron moitas xeracións de campesiños.

Gustaríame agora que nos fixásemos no que tivo que significar para a xente de Peites ese muíño de aceite que hoxe está abandonado. O meu interese é, neste caso, interesado, e perdoen a redundancia, porque eu mesmo me preocupei de recuperar un muíño de auga na zona de Caldelas, máis concretamente no río Caldelas, é dicir, na miña terra natal. Nesta zona quedou demostrada a importancia que tiveron os muíños, pois tiñamos que acudir ata eles para moer o centeo. Nun percorrido de 15 quilómetros dese río moían sen parar 26 muíños a mediados do século XX e hoxe tan só se recuperaron tres deles, os demais están abandonados. A mesma inquedanza pola recuperación do noso patrimonio cultural fixo que crease na sede da Fundación e da editorial Sotelo Blanco, en Santiago de Compostela, o Museo de Antropoloxía, que alberga hoxe unha gran cantidade de pezas, ferramentas ou apeiros de labranza, así como obradoiros de zoqueiro, de fuseiro, de ferreiro, material dos afiadores, máquinas de mallar, etc. Son pezas todas elas procedentes de moi diversas zonas de Galicia porque, cando eu principiei este proceso de recuperación museística destas pezas de traballo, a maioría delas estaban xa condenadas ao abandono ou á ruína.

Coa mesma actitude, gustaríame poder trasladar o muíño de aceite de Peites para que formase parte desa visión antropolóxica que pretende ser a Fundación que me honro en presidir. Pero tendo en conta o respecto que debemos ter todos os cidadáns polo patrimonio das nosas aldeas e da súa xente, entendo que o máis honesto é que ese muíño permaneza onde estivo sempre, pero que o faga dunha maneira digna. Peites foi perdendo poboación paulatinamente e, do mesmo xeito, tamén deixaron de traballar as terras, o coidado das árbores froiteiras, as oliveiras etc. Hoxe en día debería de recuperarse ese muíño para que tivese outra vez unha función social. Hai anos este muíño tivo unha función básica: permitir a subsistencia dos aldeáns que acudían cos capachos cheos de olivas para convertelas en aceite, que era moi importante na alimentación básica das familias. Xa que falamos do aceite, considero que é de xustiza comentar aquí o valor que ten esta pequena construción. O muíño é unha verdadeira mostra de enxeñería popular porque, a pesar de que o edificio está case en ruínas, aínda se conserva ben. A súa construción garda un muíño de roda e un lagar. O muíño de roda, en tempos pasados, para facelo xirar e moer as olivas era impulsado por un burro e, ás veces, por catro homes; logo no lagar, unha grandísima trabe soporta o peso para facer de prensa da masa das olivas e obter así o aceite. Como se pode apreciar, todo resultaba moi elemental pero cumpría co obxectivo básico de producir ese aceite tan importante para a alimentación. Vénme agora á memoria de novo a expresión «Ruta do Ouro», que no seu día significou riqueza para os conquistadores romanos; pero despois ese ouro tomou a forma de aceite, de ouro líquido, e permitiu nesta ocasión a subsistencia de moitas xeracións grazas ao funcionamento deste e doutros muíños e, sobre todo, grazas as plantacións de oliveiras que, polas características deste pequeno espazo xeográfico, é único en toda Galicia, algo que non pode dicirse doutros produtos agrícolas coma os viñedos, as leiras de patacas ou os soutos de castiñeiros. A excepcionalidade das oliveiras convén que se considere como un valor engadido a ese valor antropolóxico que ten o muíño en si mesmo.

Imaxinemos por un momento que este muíño volve estar rehabilitado e funciona do mesmo xeito que o fixo durante anos e anos. Para as novas xeracións de galegos sería todo un descubrimento poder contemplar o proceso de produción de aceite tal e como o fixeron os seus devanceiros. Cómpre dicir aquí que xa se está producindo aceite e tamén recuperando algúns vellos muíños noutras aldeas da zona e da provincia de Ourense, pero sería dunha enorme importancia poder recuperar este muíño de Peites non só como unha peza produtiva, senón como o punto de arranque da revitalización desta aldea, que tería que ir acompañada da recuperación doutros elementos que foron tamén fundamentais no tecido social de Peites: a cantina, a fonte, a igrexa, a casa da escola e moitas vivendas, das que só quedan as peredes. A recuperación destes elementos ofreceríalle ao visitante unha visión directa e completa de como foi a vida nunha aldea, que dalgunha maneira tivo un carácter excepcional, precisamente, pola súa produción de aceite.

A situación xeográfica de Peites é inmellorable. Ten a beleza do medio físico e actualmente está ben comunicada. Certamente, atópase preto dos accesos a Galicia desde A Rúa a Monforte de Lemos, pero ademais dun xeito paralelo a estes accesos van construír un corredor de alta capacidade dentro dos plans das novas infraestruturas de comunicación. Durante anos non se produciu o proceso de recuperación da zona por mor da sangría que supuxo a emigración. Os emigrantes de Peites suficiente esforzo fixeron cando tiveron que marchar lonxe da súa terra natal. As condicións de vida durante o réxime anterior provocaron que marchasen da aldea, pero na actual etapa democrática tampouco se incentivou o retorno dos emigrantes, que podería servir de estímulo para a recuperación das casas abandonadas durante tantos anos. Hoxe as Administracións —municipal, provincial e autonómica— serían as únicas capaces de abordar o inicio desta recuperación que, insisto, no caso desta aldea estaría máis que xustificado polo seu atractivo paisaxístico e pola presenza deste muíño, que é unha excepción na vida aldeá de Galicia. A chegada de visitantes serviría, indubidablemente, para ver outra vez como renace unha aldea que hoxe está en vías de converterse en calquera cousa menos no que foi. Por desgraza, estamos asistindo en Galicia, e en xeral en todo o mundo por culpa das políticas globalizadoras, ao desmantelamento progresivo das nosas aldeas. Deste xeito, podemos ver como a vida urbana das cidades se impón sobre a vida rural dos pequenos núcleos de poboación e das aldeas. É coma se Galicia estivese transformándose e renunciase á súa Historia, potenciando só os grandes núcleos de poboación, nos que se constrúen grandes edificios feitos por deseñadores de sona e sexan considerados como un símbolo da modernidade, ou restaurando os monumentos históricos situados nesas cidades; todo isto non se debería de facer se ignoramos o resto do patrimonio formado por pequenas pezas ou teselas que configuraron historicamente o mosaico do noso País. Hoxe en día as cidades galegas medran a base de ignorar a realidade campesiña. Este fenómeno non é novo e ao longo de toda a historia da emigración galega esas mesmas cidades funcionaron tamén como polos de atracción dos aldeáns, pois estes abandonaron as aldeas para instalarse nas cidades. Os núcleos urbanos contribuíron deste xeito á descapitalización humana do mundo rural e, na actualidade, este proceso parece ter a súa continuación na atención preferente que as Administracións teñen polo mundo urbano. Este tipo de actuacións políticas pode levarnos a unha perda progresiva da identidade galega como tal, pois a Galicia urbana no mellor dos casos foi un elemento máis do noso país, pero o principio fundamental estivo historicamente formado polo conxunto das nosas aldeas e vilas mariñeiras. Ignorar isto é descoñecer o que foi realmente Galicia. Cómpre ter en conta que non podemos substituír a nosa personalidade de sempre por unha nova imaxe ficticia. En definitiva, as cidades, todas as cidades de Galicia, son cada vez máis parecidas entre si, pero unha aldea como Peites segue sendo unha entidade rural única, cunha historia e un pasado; aí radica a importancia da súa recuperación para que poida ser admirada polas futuras xeracións.

Hoxe fálase con insistencia da necesidade de recuperar a memoria histórica só cun significado e para min o fundamental da memoria tamén é a recuperación da forma de vida que durante séculos tiveron os nosos devanceiros, é dicir, o traballo na terra ou no mar, os cultivos, os costumes, as formas de subsistencia, a emigración etc. Sen a suma de todo isto a memoria histórica pode quedar limitada a unha especie de curiosidade arqueolóxica e precisamente non se trata disto, senón de todo o contrario: de intentar converter en realidade actual algo que conformou a realidade da nosa identidade. Se seguimos condenando o mundo rural ao abandono e á ruína, acabaremos perdendo unha parte fundamental da Historia de Galicia; polo tanto, non podemos permitir que desaparezan aldeas como Peites, pois, se así o facemos, estaremos sendo cómplices da desaparición da esencia do que significou, e significa, ser galego.