Ao longo dos últimos anos falouse moito en Galicia do abandono das nosas aldeas e da descapitalización humana das nosas terras. Certamente, a emigración causou dende sempre gravísimos estragos na nosa Galicia, especialmente nas terras do interior. Pero non son estes os únicos danos que padeceu o país. Se deixamos atrás os campos e botamos unha ollada ao litoral galego, atoparémonos tamén con sinais que nos indican que algo está a piques de desaparecer. Estoume a referir a unha determinada forma de desenvolver as actividades pesqueiras e, en definitiva, a un determinado xeito de entender a vida. A pesca tradicional galega levárona a cabo os mariñeiros nunhas embarcacións, a dorna ou a gamela, que deron personalidade ás vilas costeiras. A dorna é, polo tanto, todo un símbolo do que foi a vida mariñeira nas nosas costas. Dende o proceso de fabricación artesanal, nas carpinterías de ribeira, ata a súa presenza física no mar, a dorna e a gamela foron verdadeiramente un importante sinal de identidade dun mundo que en poucos anos se transformou profundamente.
Pero nin a dorna nin a gamela se poderían entender sen o elemento humano, sen a presenza duns mariñeiros que as utilizaron para a pesca e que chegaron a estimalas como unha parte fundamental das súas vidas. A pesar da dureza da actividade pesqueira e dos perigos do mar, estes «homes de ferro» sentíronse sempre intimamente ligados ás súas embarcacións humildes e imprescindibles, e grazas a elas lograron unha supervivencia que, dun xeito diferente ao que ocorreu nas nosas aldeas, chegou case ata os nosos días. Pero na actualidade debemos falar xa en pasado deste universo antropolóxico que presenta hoxe aspectos moi distintos aos da tradición. Afortunadamente, hoxe a actividade da pesca podemos dicir que se realiza cun menor sacrificio e, tamén, cun maior proveito, pois a técnica conseguiu metas que estaban vedadas á capacidade manual dos vellos homes do mar. Pero hoxe en día, por desgraza, estes homes podemos dicir que están no dique seco, xa que viven dos recordos das tarefas realizadas e que forman parte da historia; non só da historia da actividade pesqueira, senón tamén, e de forma moi importante, da historia do que é o uso e a conservación dese patrimonio fundamental que representa a nosa lingua. As longas xornadas a bordo das dornas foron hoxe substituídas por longas e sosegadas parolas na praza, na Casa do Mar ou en calquera taberna da vila. Afortunadamente, podo dicir que manteño vivos todos os recordos das miñas visitas a esta Galicia mariñeira. Un día fun ao Grove e tiven o meu primeiro contacto cos mariñeiros que estaban a falar nun pequeno bar situado diante da Casa do Concello. Tratábase dun grupo de media ducia de homes, de idade xa avanzada, que tiñan marcados nos seus rostros os sinais dunhas vidas curtidas polas brisas mariñas e polos esforzos dos traballos a bordo das dornas. Tiven entón ocasión de escoitar as súas conversas, centradas sobre todo naquilo que facía referencia ao mar e á súa xente. Falaban con intensidade do bo e do malo que houbera nas súas vidas, dos perigos do mar, da abundancia da pesca, da súa habilidade para localizar os bancos de peixes que ano tras ano garantían a subsistencia das súas familias, de como eran capaces de burlar os controis administrativos en épocas de veda... Falaban incluso das súas picarescas á hora de descubrir un lugar onde había pesca. Loxicamente, este dato sempre se ocultaba para que non o soubesen os compañeiros doutras embarcacións. De todo isto fun testemuña. Pero non só se daban os faladoiros nos bares ou nas tabernas, senón que tamén se producían noutros escenarios do Grove. Así, no local do Banco Gallego, dirixido polo meu amigo Chesqui, que pola súa amabilidade e polo seu galeguismo era un compañeiro máis de conversas entre estes mariñeiros, na barbería e, sobre todo, no bar Herlogón, presidido por un gran mural pintado por Xosé Ventura. Este home de ferro, que durante moitos anos foi capaz de compaxinar o seu traballo no mar coa súa dedicación á pintura, fai gala agora da súa cultura e das súas afeccións artísticas, deixando a pesca como un recordo da súa vida. Todo este mundo representa unha tradición que non podía desaparecer no aire, por iso, polo contacto directo que mantiven durante moitos anos con estes amigos, pensei que era importante deixar fixados en papel impreso os coñecementos, as vivencias e os saberes comunicados de primeira man a xeito de entrevistas. Foi así como tomou corpo o proxecto do libro XENTES DO MAR DO GROVE. O texto da obra compleméntase coas fermosas fotografías realizadas por Xurxo Lobato e que lle axudarán ao lector a mergullarse neste mundo do que eu, un home nado nas terras do interior de Galicia, tiven o privilexio de coñecer de primeira man e de palabra. Quero salientar aquí o excelente Limiar escrito polo profesor e académico Francisco Fernández Rei, que nos achega ao mundo da emblemática embarcación do mar da Arousa, a dorna.
Deseguido reproducimos do libro Xentes do Mar do Grove unha parte do Limiar, que escribiu o profesor e acádemico Francisco Fernández Rei, e do apartado «No porto», escrito polo autor da obra.
Deseguido reproducimos do libro Xentes do Mar do Grove unha parte do Limiar, que escribiu o profesor e acádemico Francisco Fernández Rei, e do apartado «No porto», escrito polo autor da obra.
LIMIAR
A embarcación emblemática do mar da Arousa é a dorna, pero pouco se sabe da súa orixe. Na cantiga medieval «Non me posso pagar tanto» de Afonso X, onde o chamado rei Sabio manifesta o repudio pola guerra e o seu gusto polo mar, navegan dous barcos: un galeón, co que o rei-poeta querería fuxir, e un dormón co que lle gustaría andar a comerciar pola beiramar. Poida que este segundo termo sexa o helenismo dromon, co que os gregos designaban un navío de carga; pero tamén podería tratarse dun dornón, aumentativo de dorno ou dorna, embarcación pequena, tal como suxire Rodrigues Lapa.
1. Dornas, maseiras e gamelas
A voz prerromana dorna debeu significar concavidade nun terreo, e de aí diversos topónimos como Dorna en Cervantes e As Nogais ou Dornelas en Silleda, Vigo ou Mos. Logo pasaría a designar un tronco oco onde se lle botaba de comer ós porcos e a outros animais, o que moitos galegos chaman baño ou maseira; e despois a dorna sería calquera oquidade dun obxecto, cunha acepción semellante á de artesa, gamela ou arca de amasar pan ou ben de gardar cereais ou roupa, sempre rectangular.
Nun documento galego de Vilafranca do Bierzo, de finais do séc. XIII, aparece dorna para designar unha tinalla de pisar as uvas; pero na documentación do pontevedrés Arquivo do Gremio de Mareantes do séc. XVI hai dornas que se alugan para a pesca. No río Miño, entre Belesar e Tui, pero tamén no Sil, no Cabe e no Avia existiu o barco de dornas, que se usaba para pasar dunha beira á outra do río e, sobre todo, para pescar. Era unha especie de catamarán, formado por dous troncos de madeiras ocos (as dornas) entre os que ía unha plataforma de madeira.
En Asturias a voz duerna designa actualmente un recipiente para salgar carne, recoller sidra que pinga no lagar ou dar de comer ós porcos. Esa duerna vén sendo a maseira galega, nome co que en Vila Praia de Áncora e noutros portos da costa miñota de Portugal se coñece un tipo de barco co fondo chato, pero arqueado, derivación da ghamela da Guarda. Chámase así esa embarcación miñota porque «recorda a masseira ou gamela de amassar o pão (de milho)», como sinalou Ivone Baptista. A voz gamela, que en galego tamén debeu ser artesa para amasar pan ou para darlles de comer ós animais, acabou designando nas Rías Baixas e nas dúas beiras da foz do Miño —na Guarda e en Caminha— un barco que pode calar en pouca auga por carecer da quilla da dorna, aínda que ten unha sobrequilla ó longo do plan.
A dorna constrúese a «tingladillo», co que cada táboa se suxeita por fóra do bordo da de abaixo, polo que a súa estrutura lembra a do bote anguleiro do tramo final do Miño, que na beira galega do río chaman caiuco e na beira portuguesa carocho. A feitura deste barco e a da dorna lembra, á súa vez, a das embarcacións nórdicas, onde poida que teña a súa incerta orixe, a xulgar polas investigacións de Staffan Mörling, antropólogo sueco radicado no Morrazo, que é quen máis ten estudado a dorna e as posibles relacións cos barcos das Illas Feroe e de zonas escandinavas. Así e todo, no caso das embarcacións de dúas proas portuguesas, como o citado carocho, Luis Chaves considera que todas remontan a unha estirpe común, que parece ser mediterránea.
Sexa cal sexa a orixe da dorna do mar da Arousa —en Baiona e no Morrazo chámanlle cona— e a orixe dos caiucos e carochos do Miño, na Idade Media existe algunha representación deste tipo de construción nórdica, como a do tímpano do séc. XII da igrexa de Santiago de Cereixo, na Costa da Morte, onde o corpo do Apóstolo o transporta un barco de pedra con banzos en «tingladillo», tal como escribiu Mörling.
[...]
4. Teselas do mosaico da vida do mar do Grove
Na segunda parte do libro, Olegario Sotelo dálles a palabra a homes e mulleres do Grove que considera «depositarios dun testemuño fundamental para a conservación do noso patrimonio nacional, da nosa historia», xente pola que sente auténtica admiración e da que afirma estar convencido «de que practicamente nada do que me explicaron o atoparía en poeirentos libros de calquera biblioteca».
Son homes que desde a infancia andaron ó mar en dorna, pescaron con liña, escolleron marisco a flote, andaron á rapeta ou con outro aparello, e que coñecen a costa e as postas da ría da Arousa tan ben como a súa propia casa. Algún deles andou toda a vida a remos e manifesta que nunca puxo motor no seu barco. Son testemuñas aínda vivas dun mundo que desaparece con eles.
[....]
As moi diversas situacións contadas nas historias de vida que nos presenta Olegario Sotelo son teselas que conforman parte do rico e vistoso mosaico da vida da xente do mar do Grove. Son retrincos para un tratado do mar dos galegos, como diría Dionísio Pereira.
Asistimos á experiencia vital de quen ía vender vieiras a Vigo, en dorna, loitando coas marusías da Costa da Vela e con temporais na propia ría, coa vela rizada e tendo que estar a chicar auga dos salseiros. E tamén participamos da experiencia de quen tivo o seu bautizo de mar de neno escollendo ameixa nunha dorna e que anos despois foi mariñeiro do bacallau nas xélidas augas de Terranova, en mareas de varios meses; e logo, como tanta xente das ribeiras da Arousa, andou a navegar en mercantes holandeses, mentres outros o facían en barcos alemáns.
E cando en Rotterdam agardaba para embarcar ou ben cando estaba en terra e quería facer vida social e divertirse, adoitaba acudir ó Stella Maris, hotel católico e á vez salón de baile na fin de semana e tenda de roupa para a xente do mar que a necesitase. É o Talamares da xente do Grove e o Estalamares de xente de Cambados que andou en barcos holandeses. E despois de andar a navegar en Holanda, ese mariñeiro do Grove de novo volve a traballar na ría, largando nasas para o camarón e a nécora ou pescando robaliza e badexo con liña con cebo vivo, nun barquiño con motor.
Noutra historia de vida, un mariñeiro conta como andou de neno con modestas artes de arrastre, como a rapeta e o bou de vara, e que logo traballou co mediomundo, co que tanto xurelo se ten pescado, especialmente nas postas de Sálvora. A seguir andou con nasas á lagosta e á nécora; e, finalmente, traballou nun motor de pasaxe e mesmo se dedicou a alugar barcos para pesca deportiva, proba esta da diversificación económica no sector do mar que desde hai anos se dá na terra do Meco.
Nalgunha destas teselas, participamos da sensación de liberdade que dá estar no mar e do desexo de estar cerca del, cando un está en terra. Quen pasou a maior parte da súa vida no mar, sente a necesidade diaria de notar a súa presenza, de estar no peirao ollando o mar e falando das experiencias nese medio.
Olegario tamén lle dá voz a un dos bateeiros, eses mariñeiros-labradores que para os pescadores do Grove (e doutros portos da Arousa) nin son pescadores nin son mariñeiros, unicamente bateeiros que cultivan, fundamentalmente, mexilón e gozan dunha situación económica acomodada verbo de mariñeiros e rañeiros. A xente das bateas, que ve como ultimamente as continuas purgas do mar impiden a comercialización do mexilón, quéixase de que o goberno galego non teña en conta a voz dos mariñeiros e mexiloeiros, que teñen a súa experiencia para saber se o marisco ten toxina («botas uns mexillós nos lavadoiros do peirao e as gaivotas non os comen»).
A importancia da batea como parque flotante de mexilón (e tamén da ostra e vieira) é vital na economía do Grove, que ten na zona do Pombeiro, no costado de San Vicente, bateas das máis produtivas da ría, aínda que parece ser que as de Aguiño crían moito mellor o mexilón. Cando a comezos de decembro do 2002 o piche do Prestige estaba a punto de entrar na ría, a xente da Illa e do Grove, foi a primeira en enfrontarse a el na boca da ría, porque a economía de boa parte de mecos e carcamáns está neses parques de cultivo flotantes.
Tamén lle dá voz Olegario Sotelo a un carpinteiro de ribeira, Isidro Mariño, que fala da madeira e do traballo sinxelo e máxico co que se labran as 273 pezas dunha dorna, «unha carpintería de pobres, vencellada á xente do mar». Isidro participa activamente desde hai anos na recuperación da cultura e do patrimonio marítimo galego, construíndo dornas e outros barcos tradicionais como a lancha xeiteira Nova Marina, un dos mascaróns de proa da Federación Galega pola Cultura Marítima e Fluvial. Ademais, é un dos fundadores de Amigos da Dorna Meca, que organizou no Grove, en 1997, o III Encontro de Embarcacións Tradicionais de Galicia para difundir e socializar o patrimonio marítmo do que no 2006 non hai aínda unha catalogación. Isidro tamén fala de Intramar, empresa de turismo etnográfico e coñecemento mariño, da que é un dos promotores.
E finalmente, teñen a palabra cinco mulleres que, coa súas historias, completan o particular mosaico da vida do mar do Grove que nos presenta Olegario Sotelo. A dona do restaurante Dorna fala do seu pai, que pescaba polbo en dorna e que o comercializaba fóra do Grove; e fala do antigo proceso de secado do polbo e das maneiras de cocelo, preparalo e conservalo, á vez que comenta o nacemento da tan popular Festa do Marisco do Grove. E a través dunha exportadora de marisco asistimos á aparición dos primeiros viveiros cos que se podía manter viva a ameixa antes de vendela ou de mandala fóra de Galicia, e vemos como aparecen as primeiras bateas de mexilón do Grove.
Logo falan mulleres que pasaron unha vida ben escrava, como tantas outras deste costado do mar da Arousa e da litoral galego. Cando abría a veda en outubro, e ata ben entrado o inverno, xa desde noviñas andaban á seca para apañar cadelas, que é como no Grove sempre se lles chamou ás ameixas; e tamén para apañaren birbirichos, que naqueles tempos de fame os había a montes en Moreiras, e caramuxos e linqueiróns. Cando había peixe azul, particularmente no verán, traballaban nas fábricas de conserva, mesmo os domingos, ou ben facían de reghateiras, vendendo peixe e marisco da seca na praza ou polas portas das casas. E sen deixaren de ir apañar leña no monte ou traballaren nas veigas, e de noite faceren colares coas cunchas que tan xenerosamente o mar sempre trouxo ás praias do Grove e que se lles ofrecían ós turistas que acudían á Toxa.
Son historias de mulleres casadas con mariñeiros, que vivían angustiadas cando había temporal e os seus homes andaban no mar. Estas mulleres sempre fixeron de nai e de pai á vez, ben por quedaren viúvas moi novas, ben por andaren embarcados os seus homes ou estaren de día no mar. Como di unha delas, viúva: «Traballei de todo, nas bateas, na fábrica, na praia. Andei no barco coma un home moitas veces, todo para sacalas [as fillas] adiante».
[...]
Francisco Fernández Rei
Fefiñáns, xaneiro do 2006
Fefiñáns, xaneiro do 2006
NO PORTO
Para os nenos, e non só para os nenos da miña aldea ourensá, o mar era tan só unha palabra identificadora dun accidente xeográfico situado moi lonxe, aínda que a distancia real non pasara dos cento cincuenta quilómetros. Non importa, do mar falábase pouco e só en relación á emigración americana.
Así mesmo, nas aldeas do interior de Galicia apenas se coñecían os froitos do mar, e só viamos, como moito, sardiñas ou xurelos que transportaba, a lombos dun burro, un comerciante cada quince días. Por suposto, nada de marisco. E, con sorte, polbo de feira en feira, se a economía doméstica o permitía.
E, se non se coñecían os froitos do mar, menos aínda os pescadores. Moitos dos meus paisanos emigrantes aínda non intercambiaron unha palabra cun veciño do Grove, por exemplo.
Atreveríame a dicir que os galegos das comarcas interiores asocian o mar coa experiencia da emigración en tódolos casos, aínda que por distintos motivos, en función das circunstancias. Persoalmente, o meu primeiro contacto co grande azul foi visual, foron as augas do Mediterráneo, concretamente as costas de Tarragona e a través da fiestra do tren.
Pero ese, claro, non era o mar dos meus paisanos, senón parte do escenario da miña nova vida. O mar galego aínda tardei anos en coñecelo, debido a que fun destinado a facer o servizo militar na Coruña. Ocorreu cando eu era soldado e con ocasión de intentar gañar unhas pesetas descargando caixas de peixe dos barcos que chegaban antes do amañecer ao porto, onde esperaban grandes camións que levarían o peixe a Madrid ou Barcelona. Foi daquela cando me decatei da enorme riqueza que nos regala o mar galego, porque unha cousa eran as tres ou catro caixas de sardiñas ou xurelos que levaba o Severo, ao que chamaban o Pescador, aínda que ao mellor non sacara nin un peixe na súa vida, e outra, moito máis arrepiante, ter diante dos ollos aqueles barcos que botaban caixas e máis caixas que se amontoaban no peirao antes de ser cargadas nos transportes frigoríficos, todo iso presidido por un cheiro acedo a sal.
Xunto a esta grande actividade portuaria, outra visión quedou incrustada na miña memoria: a axitación que se vivía nas cantinas ás que os mariñeiros acudían ao baixar a terra, auténticos centros cívicos onde se reunían as tripulacións dos diferentes barcos para falar das continxencias da viaxe antes de volver á casa a entregar os cartos que gañaran, e que non se beberan alí, claro. Eu asistía curioso a ese encontro festivo, e en ningún momento me sentín estraño.
Pasei con eles os amañeceres de quince meses da miña vida e unha fugaz tentativa de embarcarme que acabou cun mareo de campionato e co meu soño de converterme un día en capitán dun daqueles barcos pesqueiros varados en terra para sempre.
Regresei logo a Barcelona, onde literalmente vivín de costas ao mar: algunha que outra visita ao porto da cidade, con viaxe en «golondrina» incluída, e pouca cousa máis. Tiveron que pasar vinte anos para que entrase en contacto definitivo co Mediterráneo; foi en Palamós, un dos portos pesqueiros máis importantes de Cataluña, que, a pesar do turismo, conservou boa parte da súa personalidade mariñeira. Nesta poboación entrei de novo en contacto cos pescadores e intereseime outra vez polas súas técnicas de pesca, e mesmo logrei navegar sen marearme grazas a unha pequena embarcación que sucaba case soa este mar, en perpetua calma, que os romanos chamaron Mare Nostrum.
Evidentemente, o Mediterráneo non é o meu mar nin as xentes de Palamós, os meus paisanos. Mais a experiencia serviume para espertar outra vez a miña curiosidade polos pescadores galegos e, dende entón, ese mundo foi para min como unha materia pendente, visto o pouco interese que en xeral suscita a Galicia costeira máis alá de inmediateces mediáticas.
Así, un bo día, e disto hai xa quince anos, decidín mercar unha vivienda no Grove, que me pareceu, xunto co norte da provincia de Lugo, a zona máis propicia para contactar cos últimos lobos de mar galegos e afondar no coñecemento destes homes cuxa memoria contén un patrimonio inmaterial de incalculable valor para todos nós.
Quedan poucos pescadores xa e, ademais, de idade avanzada. E aínda son menos os fillos que continúan co negocio. Lembremos que o traballo no mar nesta clase de embarcacións é un traballo duro, sufriu moi poucas variacións ao longo dos séculos, e estes non son tempos que premien os grandes sacrificios precisamente. Aínda así, os pescadores do Grove séntense orgullosos de ser dos poucos que aínda traballan na súa dorna, unha embarcación case tan antiga coma o propio oficio, aínda que seguramente con menos futuro.
Por iso, o obxecto final deste libro non é outro que deixar constancia dun oficio centenario mais a piques de desaparecer neste século onde xa se navega con redes dixitais, nada que ver coas que aínda usan estes homes na súa dorna.
Estes pescadores do Grove son historia viva do noso país, ademais de ser os últimos da súa estirpe, por iso creo que só o seu testemuño directo pode ilustrar fielmente esta centenaria tradición da Galicia costeira. Unha actitude similar á que no seu día me levou a plasmar a realidade da xente da miña comarca de Castro Caldelas, nun intento máis ou menos desesperado de salvagardar algúns dos espazos máis ameazados da nosa identidade colectiva.
[...]
Homes e dornas
A relación do pescador co mar depende intimamente do seu principal medio de traballo, a súa embarcación, a dorna, moito máis ca un simple medio de transporte. Para a xente do mar forma parte do patrimonio familiar da mesma maneira que para o campesiño pode ser a terra, os apeiros de labranza ou mesmo as súas vacas. Non en van, a dorna é hábitat e mesmo refuxio no que o pescador pasa boa parte da súa vida, é algo así como unha segunda casa nun escenario distinto e arriscado.
Digamos xa que a dorna é a embarcación de pesca tradicional que se utilizou tradicionalmente nas rías da Arousa e de Pontevedra, cunha presenza fundamental sobre todo no Grove.
A orixe desta embarcación resulta incerta, pero parece relacionarse coas invasións normandas que se produciron en Galicia entre os séculos XIV e XV. Considérase que os portos de Ribeira e Aguiño son o punto da expansión da dorna; nesta zona aínda atopamos carpinteiros especialistas na construción deste tipo de embarcación que ten a proa distinta da popa, para adaptarse mellor ás costas rochosas.
Para os neófitos non todos os barcos son iguais. De feito, a simple vista, diríase que a dorna é una embarcación moi fráxil, e nada é máis incerto. Se os pescadores do Grove levan séculos confiando nelas as súas vidas por algo será e non é estraño que exhiban un lexítimo orgullo pola resistencia e fortaleza das dornas, que non lles resta manexabilidade e lixeireza, cualidade esta moi importante, dado que a dorna non fondea en porto, senón que, durante o día, descansa na praia.
A proba de que o deseño inicial era moi funcional é que, ao longo do tempo, esta embarcación evolucionou pouco; a maior innovación foi a incorporación dun pequeno motor foraborda que permite substituír a forza do vento a través das velas, ou a forza dos brazos dos homes a través dos longos remos que obrigan a vogar en cruzado. Por iso hai quen se empeñou en buscarlle unha orixe remota, case mítica. Certamente estamos nun lugar idóneo para a simboloxía.
Cando eu ouvía os testemuños dos pescadores respecto das súas embarcacións, víñanme á memoria as palabras doutros traballadores moi vinculados á súa «ferramenta de traballo», os afiadores, que aseguraban tamén que a mellor roda era a vella tarazana, cunha estabilidade moi superior á conseguida polas bicicletas ou polas motos. A actitude duns e doutros respecto dos elementos orixinais ou tradicionais é a mesma. Un respecto que, a miúdo, chega a transformarse en cariño, o cal non creo que necesite explicación.
Cabe engadir que a dorna que hoxe coñecemos é a pequena (chamada polbeira), con capacidade para dous homes. Anteriormente (antes da incorporación do motor nas embarcacións) a dorna típica era a grande (chamada do xeito), que podía ter de oito a dez metros de eslora. Ás veces contaba con dous mastros e unha cámara cuberta onde descansaban os mariñeiros.
Por desgraza, e como xa se dixo, a dorna e o seu mundo está hoxe en crise. De aí o meu interese en pedir o testemuño destes últimos pescadores, chamémoslle tradicionais.
Mais, hai tamén outro testemuño moi valioso, aínda que difícil de atopar. Por esta razón transcribirei, neste traballo, algunhas das súas palabras e comentarei un pouco ese impagable texto que, en 1965, escribiu Ricardo Mora baixo o título de Hombres y dornas, onde nos fala deste mundo con gran sabedoría, sensibilidade e beleza.
Neste ano, 1965, precisamente os meus interlocutores estarían entre os vinte ou trinta anos de idade e levaban xa traballando na dorna dende os nove ou dez. Era un elo máis dunha cadea familiar que arrincaba de moi lonxe porque no Grove, coma en todo municipio costeiro, polo menos ata hoxe, herdouse sempre o oficio de pescador, así como a dorna. Ricardo Mora ofrécenos unha testificación novelada do que foi aquel mundo a pleno rendemento, tal como o lembran hoxe os homes cos que conversei no verán do 2004. E recórdano ben porque o viviron.
Ao referirse aos pescadores de dorna, fala Mora da loita destes homes no medio dunha soidade desmesurada e aterradora. Son, segundo a obra, xente insolente; doutro modo non poderían botarse ao mar cunha pequena embarcación de antigüidade centenaria como o fixeron os seus avós e o fan, aínda, os seus fillos.
Sabido é que o primeiro que chega ao caladoiro cobra a peza, e o feito de que o peixe se venda en poxa transforma a navegación nunha carreira. Hai moita competencia neste oficio e iso convérteo nun oficio solitario.
O pescador de dorna pasou boa parte da súa vida só, en silencio, e decidindo por si mesmo o que era mellor para o seu traballo e para a protección da súa vida. Este sentimento de soidade só, ás veces, compartida por algún familiar ten a súa compensación na sensación de liberdade que conserva aínda hoxe, na recta final das súas vidas, unha das lembranzas máis gratas destes pescadores. Isto no mar, claro.
Segue dicindo Mora que estes homes, cando chegan a vellos, entreteñen as horas nos peiraos ou nas praias. Isto escribíao o autor en 1950 e hoxe, 54 anos máis tarde, segue sendo rigorosamente certo. Tamén hoxe, coma daquela, a súa fala é pausada e dotada da sabedoría propia de quen viviu moitas experiencias e moitos anos.
Conta tamén a novela que estes homes o único que souberon facer na súa vida foi pescar, pero que o fixeron de maneira portentosa. Os meus interlocutores, a miúdo, tiveron unha vida laboral máis axitada na súa mocidade e agora, ás veces, axúdanse de medios mecánicos para desempeñar o seu oficio. De todos os xeitos, prefiren falar da súa época heroica coa dorna. A fusión do home e a dorna é total nos seus relatos. Eles séntense antes pescadores que mariñeiros.
Resulta curioso comparar esta vida de xubilado coa do home do campo. O campesiño, cando xa non pode co seu corpo, vai abandonando os traballos máis duros, pero segue en contacto coa terra porque a súa actividade lle permite unha gradación, se non unha especialización de esforzos, ocupándose, por exemplo, dunha pequena horta. O pescador de dorna, pola contra, ou sae ao mar ou queda en terra, non hai termo medio; por iso a súa xubilación supón unha profunda esgazadura na súa vida. Iso si, o bulicio actual das poboacións costeiras, a intensa vida colectiva, fai menos solitaria a idade da xubilación que a que vemos nas vilas do interior. Estes homes comparten, tamén, a aprendizaxe experimental do seu traballo, xa que os pais, a moi curta idade, lles transmiten as leccións básicas. Ademais, en ámbolos casos, pouca escola.
O coñecemento do mar, dos seus perigos, do que hai debaixo e tamén do que vén do ceo, é de carácter práctico, como pasa no caso do campesiño, que tamén debe aprender por si mesmo a intuír os cambios de tempo, as lúas, o efecto dos ventos, o transcorrer das estacións, por non falar do coidado dos animais, tan necesario.
Vivir en contacto diario coa natureza produce un coñecemento do contorno do que se senten lexitimamente orgullosos os pescadores do Grove. Non todos saben interpretar a información que lles transmiten os sentidos. Eles faláronme con absoluta satisfacción de como recoñecían na superficie oceánica os indicios que lles permitían pescar unha ou outra clase de marisco ou de peixe, de como sabían a que lugar dirixir a embarcación para lanzar a rede ou a nasa, de como interpretaban o voo das gaivotas buscando a vida no mar…
Aquí as diferenzas co campesiño galego penso que si son substanciais: entre a xente da miña aldea non atopei nunca un particular orgullo por traballar a terra. Nin sequera este traballo foi considerado un oficio, senón unha actividade doméstica. Se coidaba do campo e dos animais era o mesmo que se coidaba dos avós ou dos nenos. Non había poxa todos os días, senón feira quincenal, onde manifestaba a forma máis básica da economía do intercambio.
Por todo iso, o ollo do campesiño sempre miraba máis alá do horizonte, moi lonxe, onde non alcanza a vista, fóra de Galicia, nos territorios da emigración que el imaxinaba verdadeiros paraísos, e por iso se empeñaba en que os seus fillos non seguisen co traballo tan pouco gratificante do campo, senón que emprendesen o camiño da emigración ou que aprendesen oficios respectados como o de carpinteiro, ferreiro, cesteiro...
Pero volvamos aos nosos homes do mar. Segue comentando Ricardo Mora que estes homes amosan tamén unha certa ironía impregnada de escepticismo sabio. Eu mesmo puiden comprobar que estes homes non se cegan polos avances da técnica relacionados co mar e que a súa preocupación se orienta, fundamentalmente, cara á degradación que está sufrindo o medio natural do que viviron durante séculos.
Coincido plenamente coas palabras de Mora cando afirma que estes homes, baixo unha aparencia de brusquidade, agachan unha delicadeza sutil. Son parcos no falar, pero en canto abordan o tema da pesca, do mar, da dorna, da súa vida, aí a escaseza de palabras convértese en lucidez e son capaces de reproducir con todo detalle a escena dun naufraxio ou o retrato dun mestre ao que consideraban absolutamente inútil.
Respecto da vida doméstica destes pescadores, conta Mora na súa xa citada obra, Hombres y dornas, que a maior parte das decisións que afectan á familia adóptaas a muller. Segundo este autor, o seu mando é absoluto e o marido só goberna e decide na súa dorna. Cada un coñece ben o seu lugar, a súa responsabilidade.
Debe dicirse tamén que a dona colaborou sempre no sustento familiar traballando en factorías conserveiras, en industrias artesanais de salgadura ou fabricando manualmente colares e pulseiras feitas con diminutas cunchas mariñas, típicas na illa da Toxa, iso cando non axuda tamén no marisqueo «a pé» recollendo navallas ou ameixas, amañando redes...
Podemos vincular, pois, a estrutura destas familias de pescadores co matriarcado; nelas o home é o dono e a muller a administradora, algo común en toda a Galicia rural. Nas aldeas da Galicia interior, ben porque o pai emigrara, ben porque se ausentaba temporalmente, como no caso dos afiadores, cordeeiros, capadores... ou mesmo porque realizaba os traballos nunhas terras moi diseminadas ou os animais esixían moitas horas de dedicación, a dona non só asumía en solitario a administración doméstica, senón que actuaba, na práctica, como cabeza de familia.
No caso dos pescadores de dorna, o home saía a pescar normalmente cando se poñía o sol, é dicir, pouco antes de que a súa muller se deitase e regresaba ao amañecer. Volvía á casa tras pasar pola lonxa para vender o produto do seu traballo e metíase na cama cando xa a súa muller levaba unhas horas ocupada nas súas obrigacións. Isto durante seis días á semana. E, por suposto, nun contorno social inalterable, o que permite unha orde familiar moi estable, exposta soamente ás alteracións meramente biolóxicas; unha orde baseada nunhas normas de conduta que se mantiveron case igual durante séculos.
Mora transcribe un diálogo que ilustra ben este modelo centenario de familia. Conta que un pescador pediu permiso ao mestre para que o seu fillo se incorporase ás clases unha hora máis tarde, alegando que o neno tiña unha natureza enfermiza e que os invernos eran fríos. O mestre negouse argumentando que «madrugar fortalece» e que outros alumnos, aínda máis pequenos, se incorporaban puntualmente á clase. O pescador díxolle que iso llo contase á súa muller, coa que levaba unha semana discutindo. O mestre recorreu entón ao argumento de autoridade: «Pero, ¿quen manda na súa casa?», ao que o pescador, con resignación, lle contestou: «¡Ai, señor! Eu serei a cabeza da familia, pero a miña dona é o pescozo e móveo por onde quere».
A revolución económico-social vivida nas últimas décadas comportou xa unha vida familiar moito máis complexa, e este modelo de familia e mesmo de convivencia colectiva pouco a pouco se vai substituíndo polo novo modelo global, televisivo, máis libre, pero, tamén, máis inestable có que mantivo a cohesión destas comunidades durante séculos.
Un aspecto moi relacionado coa vida doméstica é o referente ao patrimonio familiar. A Galicia interior representou sempre un gran valor na posesión de bens materiais (terras e animais), que eran convenientemente explotados, polo que nunca se renunciou a amplialos; coñecido é o problema do minifundismo, da dispersión parcelaria, e iso era resultado precisamente do alto valor económico e social que se lles outorgaba a esas propiedades. Por desgraza, non había outro modo de escapar da precariedade resultante desa orde social que a emigración, fose temporal ou definitiva, e así foi durante moito tempo.
Pero os homes da costa vivían do mar, non da terra, de modo que o valor da propiedade se reducía á súa casa e ao seu barco. Tamén a habilidade na arte da pesca e o profundo coñecemento do mar eran unha posesión intanxible pero moi valiosa, que pasaba de pais a fillos. E, ao ser tan ancho o mar, había traballo para todos, polo que a emigración non era en principio un asunto a valorar. Nin a emigración nin, en consecuencia, o sentido do propio país.
Remataremos este capítulo cunha reflexión nesta liña. Obviamente, é moi distinta a imaxe que ten do país un emigrante galego da que ten un vello lobo de mar. Comprobei que verdadeiramente os pescadores do Grove se senten galegos, conservan e practican a súa lingua, pero a súa patria coincide máis co que entendemos como «patria chica», cuxos límites poderían ser a distancia ata a que poden navegar coa dorna, as vilas do arredor. Poboacións de tamaño medio ou mesmo cidades emblemáticas como Santiago ou A Coruña quedan moi lonxe da súa esfera de atención. Tampouco a súa relación co mundo do campo foi demasiado fluída.
Diríase, pois, que cada galego leva no corazón a súa propia Galicia, a súa paisaxe; hai tantas Galicias que ás veces resulta difícil encaixalas nun mesmo mapa. Porén, os tempos actuais facilitan o encontro dos galegos da costa cos do interior, da cidade cos das aldeas. Algo positivo tiña que traernos a modernidade.
Agora ao Grove chegou o turismo, que, por sorte, aínda é, máis ca un substituto, un complemento da economía tradicional. Turismo e pesca son compatibles ou, para sermos máis exactos, as actividades pesqueiras e marisqueiras do Grove son o alicente fundamental que atrae a visitantes de dentro e fóra de Galicia, estimulados pola calidade dos froitos do seu mar.
No seu equivalente interior, a impresión que dan as actividades de turismo rural nas provincias orientais teñen moito de decorado. Restaurar hoxe un pazo soe dar como resultado un espazo artificial no que os clientes non poden revivir o que era realmente a vida cotiá nunha destas aldeas. Pero, polo menos, uns e outros galegos tomamos unha maior conciencia do país, do territorio común, e iso é básico para superar antigas precariedades: que pouco a pouco a Galicia oficial, a Galicia real e a Galicia imaxinaria conformen un mesmo espazo nacional onde caibamos todos, unha nova Galicia onde todos poidamos gañar a vida dignamente.
Os pescadores do Grove
Entrei no exclusivo e excluínte círculo dos pescadores do Grove da man dun amigo que fora concelleiro, directivo dunha entidade bancaria, pero, sobre todo, un home da vila. O Chesqui é ben coñecido por todos e, á súa vez, como é preceptivo, coñece a todo o mundo.
Deste modo atopeime cun grupo de pescadores cuxas idades superaban os setenta anos. Algúns deles seguían en activo, é dicir, que ao anoitecer collían a súa dorna e retornaban coa alba, seguindo o mesmo réxime que levaran xa os seus antepasados durante toda a súa vida.
Sobra argumentar que non é conveniente nestes casos aparecer como un xornalista en busca dunha bomba informativa; trátase de gañar a confianza do entrevistado, de conseguir unha comunicación relaxada e, se pode ser, bañada por unhas cuncas de bo viño, que sempre solta, oportunamente, a lingua.
Eu estaba alí para escoitalos, mais tamén é certo que necesitaba dirixir o noso diálogo na dirección que eu quería, fixando como fío condutor os seus traballos, as súas lembranzas, das que falaban cunha precisión case literaria. A xente, e moi particularmente os vellos, móstranse encantados de falar sobre si mesmos, gozan contando as súas «batalliñas», pero trátase de que as súas palabras teñan un valor testemuñal...
No primeiro que reparei, agradablemente, das súas descricións foi na similitude entre a forma en que os seus avós desenvolvían o seu oficio e a maneira como eles pescaron os primeiros anos da súa vida laboral. A irrupción dos avances técnicos nos sistemas de navegación e nas técnicas de pesca foi un fenómeno que apareceu de golpe na vida destes homes. Da noite á mañá, pasouse da vela ou do remo ao motor foraborda e da pesca con artes artesanais á pesca con radar e outros métodos avanzados (sobre todo mar a fóra) ou as piscifactorías.
Ao ouvir as súas palabras, pensaba que algo moi semellante se producira no campo galego: a súa mecanización chegou de golpe e a destempo, porque a emigración xa causara os seus estragos nas nosas aldeas e, ademais, persistía o desfase entre produción e comercialización, persistía o réxime caciquil...
A uns e a outros pillounos a tecnificación co paso cambiado e talvez por iso os meus interlocutores me falaron pouco do futuro, porque intúen que o oficio de pescador ten os días contados: a industrialización implica a deshumanización do oficio. Haberá máis seguridade na navegación, pero os pescadores serán substituídos por operarios embarcados, nin mariñeiros sequera. Iso mentres o exceso de tecnoloxía punta non arruíne os caladoiros.
Só nun caso atopei cun pescador que tiña un fillo traballando coa dorna. Pero, postos a dicilo todo, pasou que o fillo probara outros oficios, mais pronto comprobou que coa dorna se gañaba tamén a vida e, ademais, era libre de elixir o seu rumbo todos os días.
Se heroica foi a vida dos pescadores e dos mariñeiros, non menos heroica foi a vida das súas mulleres, que facían de amas de casa e levaban o papel esencial na educación dos fillos, senón que á vez andaban á seca, traballaban nas conserveiras ou vendían peixe na praza ou polas portas das casas, e mesmo nalgún caso extremo andaron ao mar traballando coma os homes.
Con este traballo cumprín, pois, o meu desexo de coñecer de primeira man un mundo polo que sempre estivera atraído. E agora só podo dicir que aínda me fascina máis. Os meus interlocutores do Grove, vistos dende fóra, poderían ser considerados os típicos avós incapaces de facer algo máis que matar as horas xogando a partida na Casa do Mar ou en calquera taberna. A sorpresa, a grata sorpresa que tiven (ben é certo que esperaba tela), foi comprobar que estes pescadores seguen sendo depositarios dun testemuño fundamental para a conservación do noso patrimonio nacional, da nosa historia.
O futuro, o progreso que aínda que tarde e mal está chegando a Galicia, nunca pode representar unha ruptura co que foi o país durante séculos e ata hai catro días. A historia dun pobo nunca comeza de cero, sempre ten as súas raíces na experiencia dos que nos precederon. E estes pescadores forman parte viva da nosa historia, e as súas palabras son o mellor froito que aínda nos poden legar. Estou convencido de que practicamente nada do que me explicaron o atoparía en poeirentos libros de calquera biblioteca.
Dito todo isto, é hora xa de ceder a palabra a estes pescadores do Grove, uns homes que, ademais de identificárense co seu oficio, senten que ser pescador e ser galego vén ser a mesma cousa. Que así sexa por moitos anos.
