Josefa Yáñez: unha heroína anónima

A emigración galega continúa a ser unha caixa de sorpresas. Cada día que pasa estou máis convencido disto e con cada feito ou suceso que coñezo veño a reafirmarme no fenómeno social que coñecemos co nome de emigración.

Máis alá dos clixés do galego triunfador e tenaz, seguen existindo hoxe exemplos individuais que enriquecen ese mosaico da Galicia exterior. En distintos traballos tiven a ocasión de glosar algúns casos de emigrantes galegos en Cuba que seguen a sorprendernos a todos. Coñecín e comentei situacións tan extraordinarias como a dos galegos que co triunfo da Revolución Castrista perderon todo o que puideran ter e acabaron cos seus ósos en Galicia ou en Miami, poñendo en práctica unha segunda modalidade de emigración: estes emigraban da emigración, poñendo de novo o contador a cero. Xunto a estes, ou talvez é mellor dicir fronte a estes, atopei tamén o caso oposto: o dos emigrantes galegos que participaron activamente no movemento revolucionario ben coas armas ben coas ideas. Algúns morreron na loita e outros continuaron traballando pola Revolución xa consolidada durante o resto das súas vidas. O caso máis claro destes últimos é o de Pedro Trigo, un galego-cubano que ao nacer o seu irmán Xulio tivo que vir para Galicia, a terra de seus pais, coa súa nai e mais o irmán, pois ela quedara delicada de saúde tras o parto e recomendáranlle os médicos que viñese para aquí durante un tempo. Cando Pedro tiña nove anos, regresaron os tres definitivamente a Cuba, onde viviu cos seus pais e irmán ata a chamada revolucionaria de Fidel Castro, con quen compartiu directamente as primeiras peripecias da Revolución Cubana. Non foi o único que viviu estas experiencias porque tanto a Revolución como a emigración galega xeran casos humanos dunha extraordinaria entidade. Penso agora sen ir máis lonxe na experiencia que viviu unha heroína anónima.


Estoume a referir a Josefa Yáñez. Non tiven ocasión, desgraciadamente, de coñecela en persoa porque, cando en Cuba me falaron dela, Josefa xa había anos que morrera. Quen me falou desta singular muller e me levou a visitar a casa onde vivira foi precisamente Pedro Trigo. E non é casual esta coincidencia porque, segundo fun sabendo despois, Josefa Yáñez podería ser considerada tamén como unha verdadeira revolucionaria, dende a humildade da súa condición e dende un anonimato que soubo levar con absoluta discreción ao servizo da Revolución Cubana. A información que me deu Pedro Trigo puiden ampliada máis tarde grazas a Dolores, unha muller cubana que fora veciña durante anos de Josefa Yáñez. Esta emigrante galega que naceu en Mondoñedo foi analfabeta toda a súa vida, pero isto non lle impidiu ter fondas e arraigadas conviccións revolucionarias. Podería dicirse que viviu en primeira liña e de forma anónima os inicios do movemento castrista. Explicarei isto en poucas liñas: Fidel Castro, Pedro Trigo e Abel Santamaría tiveron as súas primeiras reunións para preparar o asalto ao cuartel Moncada precisamente na casa de Josefa Yáñez, unha humilde casa situada nas aforas da Habana, concretamente en Calabazar. Josefa soubo levar en segredo a presenza desta xente e a acción que estaban a preparar baixo o seu propio teito. Se non chegase a ser así, as forzas reaccionarias do Goberno de Batista deteríana a ela e tamén ao resto do grupo. Na súa casa durmiron en máis dunha ocasión Fidel e os seus camaradas por ser este un lugar seguro. Josefa soubo manexar a situación con grande intelixencia e discreción, pois tivo que actuar e soportar algún que outro gran sacrificio. A nosa heroína tiña dous fillos que vivían en Buenos Aires e mantiña con eles unha correspondencia epistolar. Como xa indiquei arriba, ela era analfabeta e non podía redactar as cartas, pero nestes casos sempre hai algún veciño que si sabe ler e escribir. Esta persoa era a encargada de escribir o que ela lle ditase, pois gozaba da súa confianza. Cando Josefa asumiu a responsabilidade de abrirlles a porta da súa casa aos revolucionarios, tomou unha decisión drástica: deixou de enviarlles cartas aos seus fillos sinxelamente para evitar o risco de que puidesen ser interceptadas polos servizos de intelixencia de Batista, algo que naquelas circunstancias debería ocorrer con certa frecuencia.


Só dende unha sólida convicción revolucionaria podemos entender unha decisión desta natureza. Co triunfo da Revolución, Josefa seguiu vivindo coa sinxeleza de sempre na súa humilde casa de Calabazar. Alí seguiu cultivando un pequeno horto detrás da casa, cebaba uns porquiños e comía os ovos das súas galiñas, é dicir, que seguiu levando unha vida de subsistencia como a que podería levar en calquera aldea da súa terra natal. Nunca fixo alarde da súa auténtica xesta no difícil arranque revolucionario, pero si que esta xesta dalgunha maneira foi recoñecida polos novos mandatarios da Illa. Contábame a veciña de Josefa que Fidel Castro se desprazou ata aquela humilde casa nalgunha que outra ocasión, naquela sinxela morada na que anos atrás se refuxiara, para visitar a camarada Josefa e de paso beber un «viño» especial que facía Josefa con froitas. A visita do Comandante Fidel representaba para Josefa Yáñez a mellor compensación da súa vida. Seguiu relatándome a veciña que «La Gallega», nome polo que tamén era coñecida Josefa, se emocionou profundamente ao ver de novo o seu compañeiro de guerrilla vestindo o uniforme militar. Fidel Castro seguiu pois recoñecendo o valor e os servizos prestados por esta galega anónima e, cando Josefa xa estaba velliña e enferma, encargoulle á súa axudante Celia que non lle faltase de nada a esta galega exemplar.


Para min, e supoño que para vostedes, este é un caso sorprendente que descobre unha nova dimensión das vivencias da emigración. O feito de ser emigrante non é incompatible co compromiso social e político, senón todo o contrario. Hoxe os restos mortais de Josefa repousan no gran cemiterio de Colón da Habana, é dicir, nesa terra á que tan ben soubo servir.


A fotografía de Josefa Yáñez facilitouma a señora Dolores. Permitiume facer unha copia da mesma porque ela conserva o orixinal como un verdadeiro tesouro, pois considera que esta heroína foi un auténtico símbolo revolucionario, pero nesta ocasión foi un símbolo despoxado de calquera tipo de aparato ostentoso e que moitas veces utilizaron outros revolucionarios cando chegaron ao poder.

Pedro, 'El Aguador': outro exemplo de xenio e figura

Unha vez máis a peripecia individual da emigración galega logra sorprendernos con casos que van moito máis alá da imaxinación. Hai tempo que coñezo a Pedro Pablo Oropesa, un galego nado na Coruña en 1940. Pedro tivo que emprender o camiño da emigración literalmente por pernas porque segundo el: «¡Carallo! Tivemos que marchar toda a familia porque Franco quería matar a meu pai por ser comunista». Foi así como toda a familia Oropesa se instalou nunha zona rural de Cuba onde, entre outras cousas, Pedro e seu pai fixeron carbón. Máis tarde Pedro marchou para A Habana e alí traballou de camareiro e noutros oficios. E así foi pasando a vida ata que un bo día, cando xa tiña unha idade avanzada, aceptou a oferta dunhas monxas para facerse cargo da «Casa del Agua “La Tinaja”». Trátase dunha instalación feita nun momento no que as augas da cidade estaban contaminadas e que puxeron en marcha hai séculos. Cómpre dicir que nestas instalacións vendían a auga do pozo destilada mediante uns alambiques de cerámica. A instalación segue hoxe en pleno funcionamento, podo dar fe disto, e Pedro, El Aguador, ofrece gratuitamente a todos os que se achegan alí un vaso de auga fresca. Segundo el: «A mellor do mundo». E ofrécea con expresións ben galegas do tipo: «¡Bebede auga, carallo!», que dirixe tanto a paisanos galegos coma a calquera turista que pase por diante do establecemento. O local, por certo, non está situado nas aforas, senón no centro da Habana Vella, concretamente, ao final da rúa Obispo, que foi unha das escollidas no seu día polos emigrantes galegos para montar todo tipo de establecementos. Outra curiosidade: en fronte de «La Tinaja» atopamos a vella farmacia «Taquechel», nome que sempre me resultou familiar porque dela xa me falara, cando aínda era eu un rapaz, Gervasio, mentres coidabamos das vacas e das ovellas no monte. O tal Gervasio contárame que el traballara como dependiente naquela farmacia e alí estivo ata que chegou a Revolución. El sempre foi un home que se preocupou por aprender, un home culto, porque, segundo me contou, aquel traballo limpo permitiulle ademais estudar de noite. Lembro que foi precisamente Gervasio quen me prestou un exemplar do Quixote. Grazas a el, puiden lelo e introducirme nun mundo da cultura para min ata daquela descoñecido. Hoxe en día pregúntome que tería a obra de Miguel de Cervantes para que eu con apenas nove anos devorase as súas páxinas con verdadeira fruición.

Medio século máis tarde desta relación con Gervasio, tiven a ocasión de ver cos meus propios ollos a farmacia «Taquechel», agora está deteriorada na súa decoración, pero continúa a vender produtos naturais feitos en Cuba. ¡Que pequeno é o mundo!

Luís Diéguez Rodríguez: xenio e figura

A emigración galega a América produciu biografías sorprendentes e anónimas; por sorte, algunha delas logrou saír do anonimato para coñecemento das xeracións presentes. Moitos galegos iniciaron a súa emigración americana en cidades como A Habana, Santiago de Cuba, Villa Clara, pero outros orientaron os seus pasos cara ás actividades da pesca e do campo, uns medios máis familiares segundo as súas orixes. Estes viviron en zonas rurais e un caso claro é o de Luís Diéguez, ao que descubrín na miña última viaxe a Cuba a principios deste mesmo ano.

Paga a pena salientar aquí a peripecia humana e profesional deste emigrante. As miñas frecuentes viaxes a Cuba proporcionáronme uns perfís bastante completos da emigración galega na illa caribeña. Interesoume moito, por exemplo, o caso dos galegos que se dedicaron a actividades pesqueiras e que están moi ben documentadas nun libro de Neira Vilas. Interesoume tamén moito o caso dos galegos que, unha vez na illa, se dedicaron a traballar nas montañas como carboeiros e que en moitas ocasións transportaban ese carbón ata A Habana para vendelo para uso doméstico: calefacción e cociñas. Hai anos que manifestei a miña curiosidade por este labor e tiven a sorte de atopar unha testemuña viva deste oficio: Luís Diéguez. Encontreime con el en Jaguey Grande, a onde cheguei acompañado do presidente da asociación «Ferrol y su comarca», Domingo Regueiro, que foi un antigo ferroviario descendente de galegos. A localidade na que vive albergou no seu día un importante enxeño azucreiro, que hoxe está en ruínas, e nas proximidades, en Ciénega de Zapata, é onde se facía o carbón e onde traballou durante varios anos. Tiven a sorte de que o día que me acompañou a visitar a montaña boscosa, para simplemente coñecer o lugar, puiden comprobar como estaban facendo carbón uns homes debido á escaseza de combustible. Aqueles homes estaban traballando nas mesmas condicións que soportara Luís hai medio século. Certamente, o traballo de Luís foi moi duro, pero mellor dito sería dicir que foi dura toda a súa vida.


E aquí é onde paga a pena deterse e facer unha recensión dalgúns datos ilustrativos. Luís naceu en Celeirón, na provincia de Ourense, e embarcou en Vigo en 1948 con destino a Cuba cando tiña vinte anos. Segundo os datos que me deu, a viaxe no vapor Magallanes tivo un importe elevadísimo para a época e, sobre todo, para os campesiños galegos: nada máis e nada menos que 3.515 pesetas. Cando chegou a Jaguey Grande, empezou a traballar na leira de seu pai, que tiña unha superficie de setenta caballerías (a equivalencia sería, máis ou menos, once quilómetros de longo por tres de ancho). Neste terreo facían carbón e coa madeira tamén facían travesas para o ferrocarril. Cando chegou a Revolución, as autoridades incautaron este terreo para dedicalo a Parque Nacional. Despois traballou co seu tío nos establecementos Australia para máis tarde montar el o seu propio establecemento. Chegou a ter un par de tendas que hoxe coñecemos co nome de ultramarinos. Tivo que vender un pouco de todo e esa venda permitiulle ir tirando, pero, como di el, sen facerse rico. Así viviu varios anos ata o triunfo da Revolución Castrista. Lembra Luís como un bo día, logo de que un inspector o afogase cos seus interrogatorios, decidiu entregarlle a este as chaves das súas tendas e emprender unha nova vida. Unha emigración dentro da emigración. Foi entón cando Luís Diéguez dirixiu os seus pasos cara á carboeira que xa citamos arriba. Todo un reflexo desa mentalidade do emigrante galego que aspira a ser autónomo e autosuficiente ao longo da súa vida. Púxoa en práctica primeiro coas súas tendas e logo coa súa actividade como carboeiro e vendedor ambulante; el era, polo tanto, ao mesmo tempo traballador e patrón de si mesmo. E tan arraigada tiña esta mentalidade que unha vez xa de xubilado seguiu cultivando o seu pequeno horto detrás da casa e que lle proporciona patacas, repolos, froitas, cebolas... ou sexa, case todo o necesario para vivir a familia e, se fose pequena a produción de hortalizas e das árbores froiteiras, Luís tamén ten pitas e porcos, é decir, a autosuficiencia levada á práctica con todas as consecuencias.


Cando tratei a Luís, decateime da filosofía vital deste home singular: vive nunha zona rural e practicamente ten hoxe a mesma vida que tivo de rapaz e de mozo na súa Galicia natal. Para el a emigración non supuxo un cambio radical nin na súa actividade laboral nin na súa forma de vida. A primeira vista pareceume un antigo campesiño galego que continuaba a selo, aínda que traballando agora as terras caribeñas. Todo un exemplo que pode chegar a demostrar como un emigrante debe ser capaz de adaptarse ás novas circunstancias da súa vida, pero que esta adaptación non ten por que anular a identidade orixinal, que no caso de Luís non era outra que a dun campesiño fillo de labregos. Como se pode apreciar, unha vez máis a emigración é un amplísimo inventario de experiencias individuais que non poden caricaturizarse en figuras tan definidas como a do indiano ou a do emigrante galego fracasado; entre ambos os dous extremos vemos como aparece todo un amplísimo inventario de casos individuais que paga a pena coñecer e valorar.

Francisco Rey Balbís, o meu paisano

Francisco Rey Balbís, tamén coñecido como «Moncho», naceu en San Cibrao, no concello de Cervo (Lugo), en 1917. Agora hai uns meses que morreu na Habana e foi precisamente na capital Cubana onde tiven a oportunidade de coñecelo en persoa, na súa propia casa e en presenza da súa compañeira, Isabel Álvarez, unha comunista asturiana que foi unha nena da Guerra española e estudara Enfermería na antiga Unión Soviética. Comentoume Francisco que Isabel foi para el unha excelente compañeira coa que compartiu experiencias vitais e ideais revolucionarios. Teño moi vivo o recordo desta muller que tivo a atención de dedicarme un libro seu onde narra a súa peripecia vital e o seu compromiso como comunista.

A conversa con Francisco resultou para min unha experiencia inesquecible e o descubrimento de que en pleno século XXI aínda subsisten homes íntegros que souberon ser fieis ao seu compromiso político e social ao longo de toda a súa vida. Este compromiso espertou nel dende moi novo, pois, con apenas 17 anos, xa pegaba carteis e daba mitins en distintas accións sindicais na súa terra natal. Pouco máis tarde participou tamén na Guerra Civil española, defendendo dende o primeiro momento a legalidade e os ideais republicanos. Foi este o punto de arranque dunha vida entregada aos ideais revolucionarios. Condenárono a morte durante a guerra por pasarse do bando rebelde ao bando republicano en Teruel. A sentenza foille conmutada por trinta anos de prisión que cumpriu no cárcere modelo da Coruña. Aínda que empezara militando nas filas anarquistas da FAI, xa na cadea, en 1941 ingesou no PCE e ao recuperar novamente a liberdade traballou activamente na organización de destacamentos guerrilleiros. Cando en 1951 o PCE abandona definitivamente a loita armada seguindo o mandato de Stalin, Francisco é enviado a Francia onde permanece ata 1964, ano no que decide marchar a Cuba. Na illa caribeña traballou como profesor de francés e colaborou activamente coa Revolución que acababa de ser instaurada. Curiosamente, nunca aceptou ingresar no Partido Comunista Cubano, xa que se sentía membro activo do PCE. Foi neses anos cando casou con Isabel e coa que militou como comunista ata a súa morte. O meu paisano «Moncho» morreu unha madrugada dun infarto, ao lado da súa muller e da súa filla, Lina. A súa morte foi honrada polas autoridades cubanas coma se se tratase da desaparición dun guerrilleiro cubano. Realmente «Moncho» debe ser lembrado como un revolucionario universal sen ter renunciado por iso ás súas raíces galegas e, sobre todo, republicanas; un home que chegou a renunciar á paga de pensionista español. Daquela conversa que mantiven con el quedou viva en min unha imaxe imborrable: mentres facía eu algunhas fotos da entrevista sacou dun armario unha bandeira republicana perfectamente conservada. Colleuna por un extremo e, ao tempo que lle pedía a Isabel que a collese polo outro, pediume que lle fixese unha fotografía. Todo un símbolo dunha fidelidade irrenunciable que seguía latexando no corazón dun home xa ancián, pero coas ideas absolutamente frescas.

E para acabar estas liñas permítome unha breve reflexión: hai que ter as ideas ben claras, a cabeza moi ben amoblada, para ser capaz de manter ao longo de toda unha vida uns principios revolucionarios que non puido ver materializados en Galicia, pero si na súa Cuba de acollida.

Domingo Regueiro, presidente de «Ferrol y su comarca»

Paga a pena que nos deteñamos agora nunha das asociacións que subsisten no Centro Galego da Habana e que acaba de facer cen anos. Estoume a referir á asociación que leva o nome de «Ferrol y su comarca». Esta asociación viu a luz un xa afastado 1909, cando se reuniron emigrantes galegos procedentes dos concellos de Neda, Serantes, Narón, Valdoviño, San Sadurniño, Moeche e Ferrol. A xuntanza tivo como obxectivo fundar unha sociedade que fomentase e cito textualmente a acta constitucional: «Por todos los medios posibles la enseñanza, la constitución de sindicatos de labradores y las pequeñas industrias derivadas de la agricultura y de la ganadería y de todo lo demás que tienda al bienestar social y económico de la región y especialmente del pueblo y comarca ferrolana». Nacía así a primeira e a única asociación que ao longo da emigración galega en terras americanas leva o nome de Ferrol, unha asociación que facilitaría o desenvolvemento económico, social e cultural das terras ferrolás. Todo concibido e posto en práctica dende a afastada illa de Cuba e grazas exclusivamente ao esforzo duns emigrantes galegos que traballaban coas súas mans e que, ao mesmo tempo, seguían fieis ás súas orixes galegas.

Esta fidelidade, por certo, parece ser que non é correspondida por parte das actuais autoridades de Ferrol. O actual presidente desta sociedade, Domingo Regueiro, explicoume que a súa relación con estas autoridades segue limitándose hoxe a algunha visita dalgún mandatario ao que esperanzados lle explican as necesidades dos ferroláns que seguen vivindo en Cuba, tales como unha ambulancia para trasladar os socios maiores ou calquera outro tipo de necesidades. O alcalde, o presidente da Deputación ou calquera outro mandatario limítanse sempre a dicir boas palabras e comprométense diante deles en atender as peticións que lles fan nun futuro próximo, pero como me explica o octoxenario Regueiro: «Estes nunca cumpren. Pásalles o mesmo que a min, que hai moitos anos comía un bisté volta e volta e agora dou mil voltas e non encontro o bisté. Son uns malangas». ¡Que cousas ten a emigración galega! Cando Regueiro e os seus paisanos eran mozos, enviaban cartos a Galicia para que a familia puidese comer un bisté ou mercar roupa. Tamén mandaban diñeiro do seu salario para que aquí construísen escolas. Hoxe a necesidade está alá, no outro lado do Atlántico, e padécena aqueles mozos que hoxe son anciáns necesitados e que non reciben por agora nada semellante ao que eles deron no seu día.

Os floristas do Cemiterio

O monopolio dos galegos no Cemiterio de Colón non acababa nos muros que arrodeaban o camposanto. As avenidas que desembocan na entrada principal do cemiterio estaban cheas de tendas de flores e tamén, na súa maioría, eran propiedade de galegos, máis concretamente, de galegos de Carnota. Comentoume isto o meu guía, Armando, un fillo de galegos que naceu diante mesmo do cemiterio e, polo tanto, gran coñecedor do mundo que o arrodeaba. Presentoume un dos grandes empresarios daquelas florerías: Ramón Goyanes Díaz, un paisano que ten hoxe 102 anos, natural de Carnota, e que emigrou para A Habana cando tiña 17 anos. Seu pai tiña leiras fóra da Habana nas que cultivaba flores, pero Ramón di que el empezou de cero e chegou a ser propietario de varias tendas de venda de flores. Tamén me dixo que tivo dúas leiras nas que producía as flores que logo vendía só nas súas tendas. Este home, que con tanta idade conserva unha mente lúcida, posuíu unha frota de sete camións e neles transportaba as flores dende a leira de San Antonio de los Baños ata A Habana. O cadro de persoal da súa empresa chegou a ter máis de setenta traballadores. Hoxe vive nun modesto apartamento, pero no seu día todo aquel edificio de vinte e seis pisos e outros dous máis foran seus porque tamén se dedicaba ao mundo inmobiliario. Todo ese importante patrimonio foille requisado coa chegada da Revolución. Cando lle preguntei polo espolio do seu patrimonio, di que prefire non falar do tema, que as cousas ocorreron así e que non paga a pena pensar nelas nin darlle voltas ao asunto. Cómpre dicir que vive dunha pensión equivalente a quince euros, pero di que está ben grazas á xenerosidade dos sobriños que ten en Galicia. O señor Ramón é un home culto que traballou moito, viaxou por medio mundo e visitou case todos os anos Galicia. No momento da despedida díxome: «Cando me envían algo de Galicia, sempre chegan algúns exemplares do xornal La Voz de Galicia. É unha forma de estar en contacto coa realidade da terra na que nacín».

O Cemiterio de Colón e Alfonso Pazos Piñeiro

E falando do Cemiterio de Colón onde repousan quen sabe cantos, pero moitos paisanos que un día cruzaron o Atlántico coa intención de facerse ricos e regresar despois ás súas aldeas. Pero o destino de cada un fixo que non volvesen nin de mortos. E se neste cemiterio foi importante a persoa que un día o proxectou, Loira Cardoso, tamén é de xustiza lembrar que existiron grupos de galegos que pasaron a súa emigración na Habana e que non montaron un hotel nin fixeron carbón nin sequera traballaron nunha industria, senón que ocuparon a súa vida laboral no Cemiterio de Colón. Un destes casos é o de Alfonso Pazos Piñeiro, un xubilado que se encarga de coidar e manter as bóvedas —que é como eles lles chaman aos panteóns—. Naceu o 19 de marzo de 1928 na aldea de Moimenta, parroquia de Arnois, concello da Estrada, provincia de Pontevedra. Este persoeiro emigrou para Cuba cando só tiña 18 anos porque foi reclamado polo seu pai que xa levaba anos vivindo na Habana. Di o señor Pazos: «Empecei traballando nun restaurante, pero aos quince días deixei aquel traballo porque foi naquel traballo onde vin negros por primeira vez e tívenlles medo porque se metían comigo porque falaba mal o castelán. Díxenlle a meu pai que me levase con el a traballar no cemiterio, porque era alí onde facían de construtores de panteóns meu pai xunto con dous irmáns e un tío». Alfonso entrou no grupo que facían só de xardineiros e, dos 170 que eran, 70 procedían de Galicia. Conta Alfonso que os galegos se levaban ben porque case todos eran familiares, uns traídos polos outros. A maioría deles eran autónomos e chegaron a fundar o «Club de xardineiros galegos do Cemiterio de Colón». Eran tantos os galegos que traballaban neste lugar que fixeron un sindicato. Dispoñían dun local fóra no que se xuntaban e alí trataban de solucionar os seus problemas e, tamén, en ocasións facían as súas festas. Alfonso, ademais dos construtores dos panteóns e dos xardineiros, coñeceu un grupo de galegos que se encargaban de facer as rúas do cemiterio a base de empedrado compactado cun cilindro tirado por eles mesmos. Estas brigadas de galegos tiñan unhas naves dentro do cemiterio nas que gardaban a ferramenta, pero nas que tamén durmían e facían a comida. Seica eran verdadeiros escravos, xa que, ademais da xornada laboral obrigatoria, tiñan que seguir traballando durante horas e horas que se facían interminables.

Alfonso, co paso dos anos, fíxose garda do cemiterio. Traballaba un mes de noite e outro de día: «Nunca lles tiven medo aos mortos porque nos catorce anos que traballei de noite nunca vin un morto que se erguese».

Contoume que, co triunfo da Revolución, chegou a ser apoderado no Centro Galego porque gañara por vez primeira as eleccións o seu grupo.