Para quen toca a orquestra?

Nunha das múltiples camiñadas que fixen pola miña terra vin un día de Santo Antón unha escena que me devolveu de inmediato á miña infancia. Fora ata Vilardá, unha aldea que está preto da miña, Quintela, aínda que pentence a outra parroquia, e aquel lugar resultábame familiar: de neno fora moitas veces ata alí por mor da festa patronal que se facía na parroquia. Esta festa, para os cativos dos arredores, era un fito fundamental no transcurso do ano, xa que era a celebración máis próxima á que acudiamos de mañanciña para gozar de todos os momentos da festa. En primeiro lugar, tiñamos que acudir á misa cantada en honor do santo; seguidamente, a xente maior saía en procesión coa imaxe polos arredores da igrexa mentres os cativos preferiamos patear os lameiros e as hortas na procura das canas dos foguetes de palenque que os membros da comisión das festas lanzaban ao aire; daquela, o son dos estralos mesturábase co repique das campás. Os rapaces estabamos ben contentos, pois utilizabamos aquelas canas para construír algún xoguete, por exemplo, unha frauta ou un canelo. Este último consistía en recortar un anaco de cana e ter dúas cortizas. Unha poñiámola na parte dianteira, para tapar o cano, e a outra, na parte traseira. Esta última, impulsada pola «vaqueta», facía que o aire fixese saír disparada a cortiza dianteira ao tempo que pegaba un estoupido. Estes xoguetes, que hoxe poden parecer unha simpleza, eran naqueles anos un verdadeiro tesouro para nós, pois significaba que eramos capaces de construílos e de xogar con eles. ¿Cantos rapaces fan hoxe en día os seus propios xoguetes?

A continuación faciamos a comida familiar e, despois, pola tarde empezaba xa o baile. Este levábase a cabo no mesmo lameiro que pisei medio século máis tarde. Cómpre dicir que o lameiro é o mesmo, pero algo cambiou irremediablemente na festa do século XXI. A orquestra da miña infancia estaba composta por catro músicos que tocaban sobre unha tarima, ao principio sen megafonía, o que facía que os músicos tivesen que cantar a pleno pulmón para que as súas melodías enchesen o aire daquel lugar. Uns anos máis tarde intentouse amplificar o son cuns altofalantes, os cales funcionaban con batería, pois a luz eléctrica aínda non chegara a Vilardá. Pero o invento non supuxo unha gran mellora porque os altofalantes eran de escasa potencia e, en ocasións, fallaban as baterías e tiñan que seguir os músicos actuando sen ningún tipo de amplificación. A cousa mellorou a partir dos anos sesenta cando se electrificou a zona cun fluído eléctrico deficiente, pero que xa permitía ter unha mellor acústica.


Pero as festas non se celebraron sempre. Lembro que tiveron que suspenderse algunha vez porque na parroquia houbera durante o ano demasiados defuntos e, como na casa destes non facían festa por estar de loito, non pagaban a cota correspondente. Todo o que se facía era unha misa cantada e, pola tarde, Leandro de Torbeo, que era o gaiteiro da zona, se non bebera demasiado viño antes da función, podía animar os mozos e as mozas cos sons alegres da súa gaita. Deste xeito podía facerse a festa, pero xa non era o mesmo.


Todo este mundo representaba para os nenos e os mozos da miña aldea un universo de felicidade. A festa do Santo Antón era das primeiras da tempada e as nais, conscientes da ilusión que provocaba nos fillos, encargábanse durante o resto do ano de practicar sobre eles algo semellante á chantaxe e dicíannos: «Se non cumpres ben cos estudos, co traballo e, sobre todo, co coidado das ovellas no pastoreo, quedarás sen ir á festa». Isto era suficiente para que tivésemos que comportarnos con sensatez.



Medio século máis tarde puiden oír outra vez o son da orquestra, pero agora trátase dun son moi potente e dun equipo humano e técnico que nada ten que ver cos medios rudimentarios das festas da nosa infancia. A simple tarima deixou paso a un grande escenario, o cal acolle unha orquestra formada por sete músicos dotados dos máis modernos instrumentos electrónicos e que son o acompañamento necesario da non menos imprescindible cantante. Todo moi moderno e moi avanzado; pero o curioso é que este progreso parece estar dedicado a ninguén como se pode comprobar na fotografía. O traballo deste esforzado conxunto musical semella en balde, pois nin tan sequera os cativos que poden verse detrás do escenario lle prestan a menor atención ao grupo. Os adultos, pola súa parte, tampouco estaban polo labor: uns porque seguen na emigración e xa non asisten á cita anual da festa, aínda que algún deles, nun acto solidario, pagase o recibo correspondente das festas; os outros, os poucos que asistiamos, faciámolo ao redor do chedeiro dun carro que servía de mostrador da cantina da festa. Entre este parladoiro e o escenario da orquestra podemos atopar o baleiro máis absoluto. E eu, ante esta situación, pregúntome: Para quen toca esta orquestra?

Imaxes que valen por mil palabras

O tema da Guerra Civil do 36 foi profusamente estudado dentro e fóra do Estado español e, tamén, dende moitos aspectos e posicións ideolóxicas distintas. Pero o tema non está esgotado e aínda é posible localizar algunhas testemuñas, documentos ou fotografías que poden chegar a enriquecer os aspectos máis humanos daquel conflito.


Eu mesmo protagonicei un destes descubrimentos por casualidade. Lembro que aínda era un cativo cando coñecín a señora González. Vivía ela coa súa familia en Sas de Penelas, a case catro quilómetros da miña aldea, Quintela. O seu fillo Luís e mais eu fomos xuntos á academia que tiña D. Santiago en Sas de Penelas e nela preparei o meu ingreso para facer o bacharelato. Para min tanto a señora Carmelita coma o seu fillo Luís eran uns veciños máis e daquela ignoraba a tráxica historia desta muller; historia que coñecín despois de medio século a través da súa protagonista. Foi unha casualidade, se cadra, unha casualidade afortunada, xa que os testemuños de Carmelita seguen sendo fundamentais para a recuperación da memoria histórica e continúan a achegar, ademais, elementos que nos poden axudar a comprender a dimensión tráxica daquel conflito bélico.


E como as casualidades existen, vou tratar de expoñer outra que me sucedeu na cidade da Habana. Hai moitísimos anos que colecciono libros, documentos e retratos antigos. Esta afección levoume a percorrer diferentes mercados de libros antigos no Brasil, Montevideo, Buenos Aires, Nova York, A Habana... Precisamente, nesta última cidade descubrín dun xeito casual algo que considero interesante. Entre as páxinas dun libro de Historia atopei unha fotografía antiga de cor sepia que me impresionou profundamente. Esta imaxe reflectía con todo o seu dramatismo as consecuencias dos bombardeos que o bando fascista levou a cabo sobre a cidade de Barcelona o 27 de febreiro de 1938. Esta foto amosa os cachotes dun edificio derrubado e como uns homes tentan rescatar unha persoa que se atopa atrapada neles. A imaxe por si mesma é impresionante e déixanos a todos impotentes diante desta traxedia. Hoxe en día podemos dicir que este tipo de imaxes son habituais, pois a nosa ollada está acostumada a recibir en directo por televisión escenas semellantes dos múltiples conflitos bélicos que hai en diversas partes do mundo. Cando atopei esta fotografía, fixeime no rótulo comercial que aparece na esquina superior dereita da imaxe: Farmacia Taxonera. Como levo máis de corenta anos vivindo en Barcelona, o nome deste cartel fíxoseme coñecido e puiden comprobar que esta farmacia aínda existe hoxe en día.


O efecto da traxedia que se reflicte na imaxe chega a desbordar amplamente a consideración de anécdota, xa que esta fotografía penetra de cheo no corazón da xente e o fotógrafo estaba alí no mesmo instante de producirse o bombardeo. Os seus protagonistas son cidadáns anónimos e, seguramente, moitos deles xa non están entre nós, pois apreciamos que son homes adultos. Se cadra algúns destes homes morreron posteriormente por mor dos frecuentes bombardeos que se levaron a cabo en Barcelona; isto nunca o saberemos.



Estou convencido de que están ocultos aínda moitos documentos gráficos como o que estou comentando aquí. Algúns poderémolos atopar en mercados de libros antigos e outros, se cadra, teranos gardados nas casas os familiares dos protagonistas da contenda; pero grazas aos estudos e ás investigacións recuperaremos a memoria histórica a través de documentos orais, escritos ou gráficos.

Cartas á carta

As Ramblas barcelonesas sempre nos sorprenderon pola heteroxeneidade dos seus persoeiros e polo ambiente. Este paseo supuxo para os emigrantes galegos un punto de referencia fundamental, xa que une a céntrica Praza de Cataluña —praza que durante moitos anos serviu como punto de encontro dos galegos os domingos pola tarde— co porto. Daquela tamén era un paso obrigado para poder asistir ás salas populares de baile que había na faldra da montaña de Montjuïc e que frecuentabamos os paisanos galegos. A través deste emblemático paseo barcelonés podiamos chegar ata o edificio que albergaba, e aínda alberga hoxe en día, o Centro Galego, que está moi cerca do Gran Teatro do Liceo. En medio deste heteroxéneo paseo podiamos atopar quioscos de prensa, postos de flores ou de paxaros e tamén algo que quedou gravado para sempre na memoria: na entrada do Palacio da Virreina había uns humildes postos de madeira e no seu interior os escribentes agardaban polos clientes que desexaban escribir cartas. Cómpre dicir que naqueles anos había moita xente que era analfabeta e acudía a este tipo de servizos. As cartas podían estar dirixidas aos familiares que estaban na aldea, pero tamén se facían cartas de amor ou para dar unha mala nova, por exempo, a morte dalgún veciño ou amigo emigrante. O escribente, polo xeral, tiña un modelo prefixado para cada ocasión. Todo isto pode parecer máis propio do século XIX, pero o certo é que as miñas lembranzas deste servizo epistolar son dos primeiros anos da década de 1960. Certamente, estes escribentes, ou máis especificamente amanuenses, levaron a cabo unha importante función social e grazas aos seus servizos moitas persoas analfabetas puideron seguir en contacto coas súas familias ou cos seus amores. Hoxe en día, a xente máis nova descoñece todo isto e para ela é difícil de entender o que estou relatando nestas liñas. Si, a xuventude de hoxe é a xeración da internet, do teléfono móbil e da era das novas tecnoloxías, que pode comunicarse con calquera persoa do mundo só con pulsar un botón. Pero hai medio século as cousas non foron tan doadas como o son na actualidade e moitos paisanos tiveron que recorrer a aqueles amanuenses das Ramblas, moitas veces dunha forma anónima, pois aqueles postos tiñan un pouco de confesionario.

Tamén había casos nos que o paisano, que por desgraza era analfabeto, non baixaba ata as Ramblas para que lle escribisen unha carta, senón que se servía dun veciño da pensión que sabía redactar. E digo isto por experiencia propia, pois levei a cabo este servizo para compatriotas que non sabían nin ler nin escribir e recorrían a min para que lles escribise as cartas e os sobres. Cómpre dicir que servirse do veciño ou do compañeiro que soubese escribir foi tamén moi frecuente no servizo militar, onde os recrutas e os soldados analfabetos non tiñan máis remedio que recorrer a un amigo que si soubese para que lle escribise as cartas. Esta práctica estivo moi estendida ata mediados do século XX porque o número de cidadáns analfabetos era moi amplo e outros recursos como o teléfono quedaban moi lonxe do alcance de moitos emigrantes. Temén é preciso dicir aquí que non podemos esquecer que en moitas aldeas de Galicia a electricidade e o teléfono non chegaron ata case finalizado o século XX. A súa única rede de comunicacións era, polo tanto, o servizo do carteiro que pasaba polas aldeas de cando en vez para entregar esas cartas escritas moitas veces por amanuenses ou por paisanos solidarios. Se a nova era grave e chegaba a través dun telegrama, daquela era o porteiro do Concello o encargado de entregarllo persoalmente ao destinatario. Foi precisamente por isto, polo que os porteiros municipais non foron ben vistos polos veciños da aldea, pois a súa presenza adoitaba estar asociada coas malas noticias ou coa morte.