Unha visión «turística» da emigración

O pasado domingo botaron en La 1 de TVE o filme Un franco, 14 pesetas. Tiña curiosidade por ver esta película que trata o tema da emigración española na Europa nos anos sesenta. Cómpre dicir que a min me interesa todo aquilo que está relacionado coa emigración e o tratamento que se fai dela. Puiden comprobar aos poucos minutos de comezar a proxección que as imaxes do filme reflectían calquera cousa menos o drama humano e a sordidez do mundo da emigración, algo que só temos moi presente os que a padecemos. Na película proxéctase un mundo moi bonito, ideal e plácido. Vexamos: dous «españolitos», que se dirixen a Suíza nun tren confortable, chegan a unha vila de conto, logran instalarse nun hoteliño con encanto, atopan traballo con facilidade e os habitantes da localidade acóllenos cos brazos abertos. Todo é marabilloso e, para que non falte nada, non falta nin a necesaria ración de sexo servida pola dona do hoteliño. ¿Quen pode pensar a estas alturas do século XXI que así foi a aventura da emigración que vivimos realmente nos anos sesenta?

Máis alá das boas intencións do proxecto e da correcta interpretación dos actores, o que me preocupa neste caso é que se dá unha visión descafeinada, por non dicir falsa, do maior drama social que viviu o noso país naqueles anos. A película emitiuse nuns momentos moi sensibles para un pobo que trata de recuperar a memoria histórica. Inténtase, xa que logo, recuperar a memoria do pasado para que as novas xeracións coñezan a situación tan dramática que padeceron neste país moitas ducias de milleiros de persoas. Mais a película que comentamos aquí non recupera nada disto e imaxino que calquera adolescente que a vise terá ganas de erguerse hoxe correndo e marchar a esa idílica Suíza, onde todo está limpo e a vida é acolledora e fácil. Penso que para dar esta imaxe do mundo da emigración mellor sería non dar ningunha porque as visións falseadas quedan incrustadas nas mentes e acaban funcionando como verdades.

O certo é que o mundo da emigración foi moi distinto, moito máis sórdido, difícil e frustrante e, polo tanto, esixe un tratamento, literario ou cinematográfico, moito máis rigoroso e austero e menos comercial. Despois de darlle moitas voltas ao produto que vin o luns, non acabo de ver por onde aparece o presunto tema da emigración. Alí, insisto, todo resulta fácil: os adultos aprenden a lingua estranxeira con facilidade e o fillo pequeno do emigrante intégrase completamente no sistema educativo suízo. Certamente, un paraíso. A única escena na que a fita trata de achegarnos á realidade é cando intenta reflectir a decepción do regreso a España. O escenario é un piso que non reúne as condicións de habitabilidade nunha cidade dormitorio próxima a Madrid. Tamén está ben tratada a reacción do fillo, ao que se lle cae ese mundo enriba e acaba avergonzándose do seu avó e con ganas de regresar a esa Suíza idílica onde viviu unha infancia marabillosa… Deste xeito chegamos ao desenlace da película, onde os pais da criatura deciden aliviar as súas penas indo tomar unhas cervexas na cosmopolita rúa de Alcalá. Un remate beatífico para poñer fin a unha peripecia que, en definitiva, non foi tal.

Pero máis alá do comentario sobre esta película, creo que o importante é promover unha reflexión sobre a frivolidade coa que uns e outros se achegan ao tema da emigración. Durante moitos anos foi un tema silenciado e, por desgraza, cando sae á luz, faino dunha forma adulterada e falsa. Este comentario vai dirixido a calquera xénero artístico no que semella que a comercialidade e a corrección política deben ter máis importancia que a análise honesta de todo o que representou a emigración daqueles duros e penosos anos. Cómpre dicir respecto disto que hai poucas novelas, poucos ensaios e poucas películas, pero o máis denigrante é que do pouco que existe, a maior parte falsea a realidade. Pero tamén é certo que a manipulación non se limita só ao mundo das artes senón que alcanza tamén de forma moi clara a esfera dos políticos. Lembro agora as declaracións dun alto cargo da Xunta de Galicia que tiña responsabilidades no tema da emigración, cando realizou hai xa uns anos un percorrido por terras alemás, lugar de destino de milleiros dos nosos emigrantes. O home declarou ao seu regreso que viña encantado da súa viaxe en tren por aquelas terras: alí todo era extraordinario e falaba da sorte que tiveran os seus paisanos galegos cando foron traballar a aquel paraíso terreal. Está claro que as declaracións deste individuo respondían á visión de calquera turista, pero non falaban así os galegos e galegas que deixaron a pel, e en moitos casos a vida, en calquera dos complexos industriais traballando xornadas interminables, moi lonxe, ademais, das súas familias. Tampouco este tipo de declaracións serven para recuperar a realidade do noso pasado. E é que esta realidade é moi teimuda e dalgún xeito logra resistirse a calquera manipulación artística ou política.

Para rematar estas liñas quero manifestar a miña preocupación respecto da posibilidade de que calquera director de cine poña en marcha unha película sobre os emigrantes que están chegando ao Estado español neste século XXI. Sería denigrante e infame pero, se cadra, por necesidades do guión e da mercadotecnia, acabaremos vendo na pantalla como estes emigrantes africanos chegan ás nosas costas non en caiucos ou pateras senón en grandiosos transatlánticos ou en luxosos iates e son recibidos nos portos ao son de sevillanas ou muiñeiras…

‘O raposiño e o cego’ ou o microcosmos da vida rural

O pasado xoves pola tarde na Galeria Sargadelos Elena González, Basilio Losada e eu mesmo,presetamos a obra narrativa O raposiño e o cego, da que é autor o noso paisano o sociólogo, investigador, antropólogo e profesor, Manuel Mandianes. Esta é a súa primeira incursión no mundo da novela e faino a través dun, aparentemente, sinxelo relato. En realidade, o fío narrativo que emprega Mandianes aquí é un recurso de escritura ao servizo dun obxectivo moito máis ambicioso: a recreación da vida do pobo galego e os costumes do mundo rural en todas as súas facetas.

O narrador dinos que o raposiño, fillo dun emigrante instalado en Barcelona, coñece a través do seu avó as andanzas dun copleiro cego que percorreu as aldeas cun cativo por guía, un can e unha zanfona. Sabido é por todos como o cego percorría as vilas narrando historias e, deste xeito, favorecía a comunicación oral. O Raposiño descobre grazas ao seu avó todo o que se podería cualificar como microcosmos da vida rural.

Polas páxinas do relato e dun xeito documental van discorrendo escenas cotiás da vida dos homes e das mulleres do rural galego, os traballos que realizaban, os faladoiros, as comidas… Aparece tamén aquí un elemento básico que coñecemos moi ben todos aqueles que pasamos a infancia e parte da mocidade na aldea natal: a convivencia das persoas cos animais. Do mesmo xeito, tamén están presentes nestas páxinas a recreación de todo tipo de celebracións e a presenza das festas que marcaron dun xeito particular a vida na aldea ao longo dos anos: a Noiteboa, os Santos Inocentes, o Entroido, a Coresma, o Domingo de Ramos, o Sábado Santo, San Xoán, San Miguel… Non faltan tampouco as escenas das relacións entre os habitantes da aldea. As devanditas relacións marcan fundamentalmente a vida cotiá do aldeán: os amoríos, as vodas, os embarazos, os enterros e os seus rituais… En definitiva, O raposiño e o cego recolle as vellas tradicións da vida diaria na aldea con todos os seus ingredientes e o seu incesante fluír, pois como di o cego copleiro: «a vida é un río no que van caendo recordos, nostalxias, pesadelos, alegrías...».

Desta forma, o Raposiño vai penetrando neste microcosmos antropolóxico a través da parola do seu avó e das andanzas dun cego que «vía cos ollos da alma» e que encarna o que podiamos chamar «filosofía popular da existencia humana», cunha actitude entre resignada e inxenua, entre incrédula e absolutamente crédula, pois ese cego das coplas segundo o avó de Raposiño era un home que «cría un pouco en case todo, pero non cría de todo en case nada». Toda unha receita do que puido ser a vida dos nosos devanceiros durantre séculos.

Penso que podemos extraer unha certa ensinanza deste relato que vai moito máis alá da simple creación literaria: o Raposiño, segundo o narrador, é xa un neno de cidade pero na súa memoria conservará para sempre ese mundo que foi aínda o do seu pai, o do seu avó, o do cego que encarnaría aquela Galicia, un mundo que fisicamente desapareceu pero que perdura no recordo do que foi a vida de calquera aldea galega ou dos seus habitantes.

En resumo, Manuel Mandianes amósanos que un relato creado a partir da suma de experiencias vitais pode valer máis que moitos sisudos estudos. Nesta mesma liña sería desexable que escribise a segunda parte desta obra centrada na figura do Raposiño e nos avatares da súa vida nesta aldea global chamada Barcelona e que tan ben coñece o autor. Sería unha homenaxe ao conxunto de emigrantes galegos que se viron obrigados a abandonar o seu microcosmos natural para ter que reinventarse outro, que é no que seguimos vivindo.

Desde hai moitos anos teño a satisfacción de gozar dunha moi boa amizade con Manolo e isto permíteme afirmar aquí que este escritor-narrador é unha versión en carne e óso do raposiño. Dou fe disto, non só como amigo seu senón tamén como editor dalgunhas das súas obras nas que, dalgunha maneira, sabe combinar os seus profundos coñecementos antropolóxicos e de investigador coa facultade innata para a escrita creativa. No conxunto da súa obra demostrou unha e outra vez a capacidade para abordar o tema de Galicia dunha maneira vivencial e non só como tema de estudo. Neste sentido é paradigmático o seu libro Loureses. Antropoloxía dunha parroquia galega, publicado en 1984 por Galaxia e que hoxe está considerado como un texto clásico e fundamental para o coñecemento da realidade rural de Galicia. Por todo isto, temos que lle agradecer a Manolo Mandianes esta obra e agardamos que o seu traballo non se deteña aquí pois moitos son aínda os temas da nosa terra que cómpre tocar dunha maneira máis profunda e auténtica.

Para rematar, espero e desexo que o talento e a sensibilidade de Manolo non se vexan no futuro minguados pola súa actual popularidade televisiva, senón que esta sexa un complemento para achegar a cultura das nosas tradicións ao pobo.