A Ribeira Sacra: un patrimonio natural desaproveitado

Temos que aprender moito da nosa propia historia: daquilo que fomos e de como vivimos neste recanto do mundo que é Galicia. Digo isto porque quero facer algunhas reflexións sobre un dos nosos patrimonios naturais que ofrece en teoría atractivos suficientes como para se converter nun reclamo turístico e cultural de primeira orde.

Estou a falar das terras da Ribeira Sacra, un espazo natural que, no estado no que se atopa hoxe en día, provoca unha serie de reflexións que non están exentas dunha actitude de denuncia. Certamente, nesta zona asentáronse ao longo dos séculos varias comunidades relixiosas que souberon subsistir e que nos deixaron un patrimonio cultural e artístico a través de igrexas ou de mosteiros dos que cómpre salientar o de Santo Estevo de Ribas de Sil, convertido hoxe en Parador Nacional; o de San Pedro de Rocas, o de Santa María de Montederramo etc. Estas comunidades foron núcleos de vida relixiosa e cultural principalmente, pois seguiron a máxima de ora et labora. En efecto, ademais de atenderen os oficios relixiosos, os monxes que alí se asentaron déronnos unha sabia lección de como sacarlle proveito, no mellor sentido da palabra, a todos os recursos naturais destas terras: cultivaron os viñedos, coidaron dos grandes soutos de castiñeiros e, debido ao microclima da zona, nas súas hortas tiveron todo tipo de froitos e de hortalizas, mentres o gando podía pacer nos verdes prados. Demostraron co traballo e coa oración que o ser humano e a natureza podían convivir perfectamente en harmonía. Hoxe, en pleno século XXI, sorprendémonos ao ver como aqueles monxes decidiran instalarse nesta comarca tan remota, que entón estaba completamente illada. Non podemos esquecer que o mosteiro de San Pedro de Rocas, sito no concello de Esgos, é o máis antigo de Galicia e as súas orixes remóntanse ao ano 573; o de Santo Estevo é do século X, pero tamén as orixes datan dos séculos VI e VII; e o de Santa María de Montederramo é do ano 1124. Certamente, lograron vivir aquí durante séculos e fixérono a través da construción e de futuras ampliacións dos magníficos mosteiros que na actualidade son a pegada da capacidade que pode ter a vontade humana. Esta vontade, curiosamente, parece hoxe debilitarse, pois a actual Ribeira Sacra presenta unhas contradicións que non acaban de entenderse. Cando os monxes abandonaron estas terras, produciuse unha primeira crise nesta comarca; así, as construcións monásticas acabaron sendo utilizadas como compartimentos repartidos entre os veciños —é o caso de Santa María de Montederramo— ou abandonados totalmente —San Pedro de Rocas ou Santa Cristina de Ribas de Sil—. Deseguido, as terras continuaron a ser cultivadas en réxime de minifundio, que é un dos sinais de identidade do traballo na nosa terra, e mantivéronse os cultivos tradicionais das viñas, do coidado dos castiñeiros e das árbores froiteiras das que se ocuparon non só as xentes das distintas aldeas situadas nas ribeiras do Sil e do Miño, senón tamén por xentes das parroquias da montaña que tiñan nesta zona soutos ou viñedos. A agricultura subsistiu, pero xa non se construíron máis mosteiros, os cales enriqueceron e fixeron que tivese un carácter singular toda a Ribeira Sacra. A mediados do século XX atopámonos unha vez máis nesta zona cunha mostra da actividade humana, esta vez apoiada polas técnicas do momento. En efecto, construíronse os grandes encoros e toda a Ribeira adquiriu unha nova fisionomía, pero a construción dos devanditos encoros supuxo, todo hai que dicilo, o pagamento dunhas indemnizacións miserentas. Que cantidade de diñeiro pode compensar a perda definitiva das terras nas que subsistiron alí moitas xeneracións? Mentres os encoros comezaban a producir electricidade, moitos campesiños tiveron que abandonar as súas casas, facer as maletas e emigrar. Esta electricidade non beneficiou de ningún xeito os habitantes da Ribeira Sacra nin os galegos doutras comarcas porque dende o prinpicio toda esa enerxía producida en Galicia estaba destinada á exportación. Outra pregunta que alguén tería que contestar sería: Por que os campesiños da Ribeira Sacra non se beneficiaron en ningún aspecto da presenza da técnica na súa propia terra? Certamente, as infraestruturas públicas da zona continuaron a estar nun estado precario, e non podemos esquecer que hoxe toda esta comarca está marxinada do resto de Galicia a pesar da imaxe contraria que intentan dar os políticos e as distintas Administracións cando publican libros e folletos turísticos enxalzando as belezas naturais da Ribeira Sacra. Pero cómpre saber que para acceder a estes lugares e contemplar as marabillas que nos ofrece a natureza o visitante ten que pasar pola peripecia de facer un percorrido que resulta moi dificultoso e atoparse así cunha deficiente estrutura viaria e, amais, cunha escasa oferta hostaleira na zona
Seguindo co tema dos encoros, é preciso dicir que as empresas fornecedoras de electricidade achegaron os avances da técnica a esta comarca. Pero aquí cómpre facer unha reflexión: eses avances técnicos poden entenderse como unha contribución ao melloramento das condicións de vida humana, pero tamén como unha simple invasión que acaba por prexudicar ou, cando menos, por desfavorecer a vida cotiá dos homes e das mulleres do lugar. Como exemplo do primeiro caso poderiamos citar a chegada da electricidade ás zonas rurais da comarca, aínda que é certo que a devandita chegada se levou a cabo máis polo esforzo dos veciños que polas facilidades que ofreceron as empresas produtoras de electricidade, pois acabaron por prexudicalos ben porque asolagaron lugares enteiros (como foi o caso de Santa Marta) ben porque provocaron a expropiación das terras, o que obrigou a unha parte dos veciños a ter que emigrar forzosamente. Malia todo isto, é de xustiza que recoñezamos que a chegada da electricidade acabou por mellorar o nivel de vida de todos aqueles que continuaron a vivir nestas terras. Como exemplo do segundo caso, é dicir, da implantación da técnica como unha intrusión ou como unha invasión, a construción dos encoros non supuxo de ningún xeito unha mellora, pois non se preocuparon de facer unhas infraestruturas básicas para saír do illamento. Polo tanto, a rede viaria de estradas continuou a ser a mesma tras a construción destes encoros, os lugares e as aldeas da Ribeira Sacra seguiron a padecer un mal endémico que en boa parte chega ata os nosos días a pesar da promoción turística actual. A enorme riqueza que supuxo a produción de electricidade non reverteu nin na comarca nin nos seus homes e mulleres; non se crearon novos postos de traballo, agás aqueles que foron necesarios para as tarefas da construción dos devanditos encoros; convén que se saiba tamén que moitos deles se crearon en condicións case que infrahumanas. Respecto de todo isto, paga a pena botar unha ollada atrás e facer unha referencia a outro caso semellante: a construción do Canal de Panamá. Unha obra que comezou no ano 1881 e logo de moitos avatares por cuestións políticas e financeiras puido inaugurarse o 15 de agosto de 1914. O Canal ten 68 km de lonxitude, aos que hai que engadirlle 11 km limitados por boias na zona do Atlántico e outros 3 km na parte do Pacífico; a profundidade oscila entre os 12 e 14 m e a anchura varía entre 90 e 350 m. Nos traballos desta obra participaron moitos galegos e os comentarios que nos deixaron a xeito de denuncia foron as durísimas condicións de vida ás que estaban sometidos. Non podemos esquecer que esta construción se fixo fundamentalmente dun xeito manual e con poucos medios técnicos. Afortunadamente, nos encoros da Ribeira Sacra, corenta anos despois, os obreiros puideron dispoñer dunha maquinaria e dunhas técnicas máis adiantadas, pero isto non evitou que as condicións de vida dos traballadores continuasen a ser moi precarias. A man de obra foi fundamental para levar a cabo estas construcións e moitos paisanos da comarca tiveron que vivir sometidos a unhas condicións durísimas de traballo. Logo dunha xornada interminable, uns podían durmir nuns barracóns prefabricados e outros tiñan que se desprazar varios quilómetros a pé ata a aldea.

Polo tanto, a construción dos encoros na Ribeira Sacra provocaron que moita xente tivese que emigrar, as precarias infraestruturas fixeron que a vida non fose máis doada para as persoas dos lugares e das aldeas e os beneficios da produción eléctrica non repercutiron na comarca. Diante deste panorama, a única alternativa que pode contemplarse en pleno século XXI é a de consolidar a proxección turística da zona a través dos recursos paisaxísticos e naturais que conserva. Está moi ben que se editen libros e que se repartan folletos turísticos nas diferentes feiras do sector para promocionar a Ribeira Sacra, tamén é positivo ofrecer o servizo do catamarán polas augas dos encoros, pero isto non é suficiente, xa que permanecen os problemas e as inxustizas de sempre: os enormes beneficios que proporcionou a produción de enerxía eléctrica non se viron reflectidos na vida cotiá das xentes da comarca. Unha vez dito isto, penso que sería de xustiza que algúns deses beneficios se destinasen á consolidación das posibilidades turísticas da Ribeira Sacra. E esta consolidación pasa por unha mellora na rede viaria, a cal traería como consecuencia a creación dunha infraestrutura hostaleira e de restauración na zona. Este é o único camiño para lograr que o turismo na comarca non se limite a unha xornada de paseo nun catamarán, senón que temos que acadar que se prolonguen as estancias; deste xeito poderíase dinamizar dunha forma máis activa a economía da zona e, polo tanto, dos seus paisanos. Este relanzamento social, económico e cultural da Ribeira Sacra debería de completarse coa promoción nos medios de comunicación dos nosos produtos naturais de primeira calidade, pois seguen a ser os verdadeiros sinais de identidade da comarca: os viños, os produtos obtidos do porco —os chourizos, os lacóns, os xamóns, os roxóns etc.—, a recuperación dos soutos —a castaña foi un alimento básico nas aldeas e hoxe en día podemos facer con ela tortas, doces etc.—, a gran variedade de alimentos que nos fornece a horta, as árbores froiteiras etc. A calidade de todos estes produtos merece unha atención especial, pois a súa promoción exterior levaría consigo o aumento da produción e, como consecuencia desta, a creación de postos de traballo na Ribeira Sacra. Así, ao meu entender, é como se poderían recuperar as terras que están abandonadas en moitas aldeas da zona. En definitiva, do que se trataría é de darlle o verdadeiro valor a todo o patrimonio tradicional que durante séculos permitiu a subsistencia e que na actualidade considero que pode ser un elemento decisivo para manter e, en moitos casos, revitalizar moitas aldeas da comarca. Polo tanto, con intelixencia é posible exportar algo máis que electricidade, agora temos que saber vender todas estas riquezas naturais.

A Ribeira Sacra é algo máis que unha paisaxe, pois nela viviron ao longo da historia moitas xeracións de galegos e de galegas. Actualmente este hábitat está en clara regresión e non chega só con recuperalo para o turismo, senón que é fundamental que volva ter vida. Para acadar todo isto, cómpre recuperar dalgunha maneira as formas tradicionais de produción agrícola, é dicir, vender os produtos naturais como sempre se fixo. A recuperación da presenza humana iría ligada ás novas alternativas que nos ofrece o mercado a través de novos negocios de hostalería e de restauración; e se a todo isto podemos engadirlle o turismo cultural, penso que este espazo quedaría revitalizado a través da xente que vive nel e dos futuros visitantes. Esta proposta que acabo de expoñer penso que ten que enmarcarse nun contexto de actuacións políticas máis amplo, e para isto hai que ser ambiciosos e potenciar decididamente todo o rural galego. Deste xeito podemos evitar que zonas como a Ribeira Sacra corran o perigo de converterse nunha paisaxe despoboada. Hai quen pensa que estes lugares subsisten por si sós, pero nada máis lonxe da realidade: os fermosos bosques de castiñeiros xa non se limpan e agora producen silveiras en vez de castañas, a maior parte dos viñedos están ermos e agroman por todos os sitios os toxos e as xestas en vez de acios de uvas... e os edificios monásticos, se non se coidan, acabarán por converterse simplemente en ruínas. Hai que potenciar, polo tanto, as posibilidades turísticas da Ribeira Sacra, pero sempre partindo da idea de que o home do século XXI pode gozar da beleza desta terra como o puido facer o de épocas anteriores, e para iso non hai outra fórmula que impulsar políticas a prol da vida estable en toda a zona. Esta xente poderá vivir dignamente se o xeito tradicional de produción está actualizado coas novas ferramentas máis modernas; deste xeito poderá ter un traballo máis levadío; por outra banda, o turismo incrementaríase, pois a xente podería decatarse de que a Ribeira non se ve nun só día e, deste xeito, prolongaría a súa estadía no lugar, co conseguinte aumento dos ingresos por diferentes motivos xa mencionados. A conxunción de ambos os dous obxectivos garante así a recuperación da zona, máis alá das distincións simbólicas como podería ser que declarasen a Ribeira Sacra como Patrimonio da Humanidade. Ese é só un recoñecemento que podería supoñer unha serie de axudas da Unión Europea, pero, se estas axudas non se invisten con bo criterio, non serven para nada, e aquí do que se trata é de recuperar un espazo dun xeito equilibrado. As propostas que aquí presento non son unha utopía, pois existen exemplos en Galicia que nos demostran que é posible a recuperación do hábitat humano a partir do que podemos chamar «reciclaxe das formas de produción». Temos un claro exemplo disto na vila de Allariz. Moitas persoas vivían tradicionalmente dos oficios que se complementaban cos traballos na terra. Estes oficios desapareceron, pero o seu espazo foi ocupado por outras novas formas de actividade centradas fundamentalmente no turismo. Esta «reciclaxe» supuxo non só a recuperación de fermosos muíños ou dos curtidoiros destinados hoxe á hostalería ou á restauración, senón que se recuperou tamén na zona urbana o contorno, a paisaxe que complementa fundamentalmente a nova oferta desta vila. E todo isto supuxo unha nova posibilidade de vida humana neste núcleo. Polo tanto, o obxectivo fundamental é recuperar espazos para o turismo, deste xeito, restablecemos a presenza humana nestes lugares nos que a emigración endémica fixo entrar en crise moitas comarcas de Galicia.

Volvamos agora á Ribeira Sacra. Os monxes da Idade Media foron capaces de habitar estas terras e de subsistir cos seus produtos; e fixérono, como non podía ser doutra forma, cos rudimentarios medios que tiñan naquela época. Se eses homes foron capaces de asegurar aquí a súa subsistencia, como non vai ser capaz de facelo o home do século XXI cos avances tecnolóxicos? Pero o que non debe de esquecer este home contemporáneo é de que a ciencia e a técnica van acompañadas de algo tan fundamental como é o sentido común; un sentido que demostraron ter esas comunidade de monxes e, por suposto, os campesiños que ao longo das xeracións constituíron a paisaxe humana da zona. Con frecuencia as achegas económicas non garanten por si mesmas a desexada recuperación, pois teñen que ir acompañadas dunha sensibilidade fundamental para respectar a identidade auténtica das nosas comarcas. Para concluír estas liñas, quixera deixarlles unha mensaxe aos homes e ás mulleres que se dedican á política. Moitas veces actúan dende a frialdade e dende o illamento dos seus despachos oficiais, pero os investimentos e, en xeral, as políticas de recuperación para que sexan eficaces teñen que facerse cos pés no chan e con coñecemento do que se ten entre mans. Estas dúas cousas están presentes no campesiño que continúa a vivir na terra, pois recibiu en herdanza un xeito de vida que foi capaz de explotar. Os paisanos teñen moito que dicir á hora de formularse unha recuperación coherente da Ribeira Sacra, e esta recuperación ten que ser respectuosa coa identidade básica da comarca e non pode supoñer unha simple invasión de proxectos sen criterios que acaban por ser pouco rendibles e que, en definitiva, traizoan o obxectivo básico de recuperar a vida humana dunha forma estable.