Os últimos taberneiros

Estamos a vivir unha época de grandes cambios, tanto humanos coma materiais, e o campo galego non se salva deste fenómeno. Nas aldeas galegas o cambio humano fundamental é o descenso ou a desaparición de poboación; isto debeuse, principalmente, ao abandono das casas e das terras. Os cambios materiais van tamén estreitamente ligados a este proceso de despoboamento. A desaparición da presenza humana acabou por alterar unhas paisaxes que durante séculos permaneceran inalteradas. Entre nós, polo tanto, máis que de cambio teriamos que falar de degradación, de abandono, de perda de elementos básicos que formaron parte da identidade aldeá.

Un destes elementos que foron arrastrados por este proceso é un tipo de establecemento que sempre coñecemos co nome de taberna, pero que en realidade foi moito máis que un comercio de bebidas. Estou falando dos locais —en realidade, xa quedan moi poucos en Galicia— que foron o centro da vida social para os aldeáns e aínda hoxe é posible facer un pequeno percorrido por eles. Durante as miñas viaxes polo país tiven a oportunidade de coñecer persoalmente algúns dos que quero deixar constancia neste artigo.





A taberna da Pepa


Esta taberna atópase na vila do Castro e ten un reducido equipamento: un mostrador de madeira, catro mesas longas cos seus correspondentes bancos e todo isto nun marco de paredes de pedra á vista. Hoxe a actividade desta taberna é moi pequena pero durante moito tempo foi o centro tradicional das relacións sociais, sobre todo os días que había feira. Os aldeáns aproveitaban a súa estancia no Castro para mercar todo o que precisaban e logo ían ata os postos das polbeiras que estaban instalados na feira e mercaban alí as racións. Seguidamente, dirixíanse ata a Taberna da Pepa e aquí mercaban o pan e o viño, pois a oferta do local era limitada. O viño traíao Horacio —irmán da Pepa— das mellores adegas da Ribeira Sacra, o café era de pota e a augardente, o licor café e o xastreo eran de calidade e a especialidade da casa. O maior aliciente desta taberna non estaba no que alí se podía consumir senón na calor humana que respiraba no ambiente. As longas mesas de madeira cubertas con hules e os bancos podían acoller ao mesmo tempo dúas ou tres familias á hora das comidas. O xantar combinábase coa charla e os comentarios versaban sobre a feira daquel día. Todo isto acontecía dun xeito rápido pois as pequenas dimensións do local facían que estivese cheo continuamente e, moitas veces, había que agardar por un sitio libre de pé, na porta e cos pratos na man. Este apresuramento producíase só os días de feira, é dicir, dúas veces ao mes, porque o resto das xornadas a Taberna da Pepa era un oasis de tranquilidade. As mesas seguían a ser as mesmas, pero agora os clientes podían estar alí todo o tempo que quixesen. Era sempre unha ocasión propicia para a charla sosegada e tamén para saborear con calma unha copiña do exquisito xastreo que facían os propios taberneiros, para picar uns tacos de queixo, unha tapa da típica orella, unha lata de sardiñas ou un chourizo caseiro e, sobre todo, para saborear os excelentes viños da comarca seleccionados pola sabedoría de Horacio.



A clientela da Taberna da Pepa era fixa e constante e estaba formada por aqueles homes que apreciaban a tranquilidade do ambiente e a posibilidade de poder parolar amigablemente de todo. Alí reuníanse grupos de xente nova, homes maduros ou xa xubilados e, se alguén ía por libre, sempre tiña garantida a charla cos taberneiros. Polo tanto, a Taberna da Pepa era un centro da vida social, de comunicación entre a xente do campo e os veciños da vila, logrando así un ambiente difícil de atopar noutros bares ou locais de bebidas da vila, que sempre se vían afectados polos ruídos consabidos do televisor, das máquinas comecartos ou polos xogadores das partidas de cartas.



Todo ten un remate nesta vida e esta taberna non puido escapar a esta lei inexorable. A Pepa e os seus irmáns fixéronse maiores e a taberna tivo que pechar. Hoxe na vila bótanse de menos aquelas mesas, as paredes de pedra, as botellas que estaban detrás do mostrador e, sobre todo, aquel ambiente humano e próximo que alí se respiraba. Calquera persoa que entraba no local podía sentirse ben acollido e estar relaxado na compaña doutros paisanos ou dos propios taberneiros, que eran entendidos non só nas materias do seu ramo senón en todo aquilo que podía ser importante na vida da vila e das aldeas da comarca. Era tamén, polo tanto, un verdadeiro e eficaz centro de información local.





A taberna-comercio de Gabino


Deixamos a vila do Castro e diriximos os nosos pasos cara a un mundo máis pequeno, pero non de menor importancia para os que nacemos na aldea. Achegámonos agora á Taberna-comercio de Gabino, que se atopaba na aldea da Cruz, na parroquia de Vilardá, no concello de San Xoán de Río. Este local leva xa anos pechado porque Gabino foi arrastrado como tantos outros veciños pola corrente da emigración. Daquela, pechou o establecemento e marchou a Francia. Así e todo, este local permanece hoxe aínda vivo na miña memoria por unha razón moi sinxela: foi a primeira taberna que pisei na miña vida. Era eu un rapaz e fun alí non para beber ás agachadas, senón por un mandado de miña nai, pois precisaba unha cousa e pedírame que lla fose buscar ao comercio de Gabino. A Taberna-comercio estaba situada nunha parroquia distinta á miña, a tan só catro quilómetros de distancia e era, ao mesmo tempo, unha taberna e unha tenda na que se vendía un pouco de todo. Miña nai mandábame con frecuencia que fose mercar alí un quilo de garavanzos, unha folla de bacallau, un quilo de azucre, uns cravos para ferrar as galochas, unhas latas de sardiñas, un litro de gas para o candil ou calquera outra cousa que se precisase con urxencia, xa que na miña parroquia de Mazaira, que ten cinco aldeas, non había nin unha soa taberna ou tenda. As compras previsibles deixábanse para o día da feira nas vilas do Castro ou de Quiroga pero, como é sabido por todos, nas casas sempre podía faltar algunha cousa de xeito imprevisible e as nais aproveitaban o tempo de lecer dos cativos para que fósemos urxentemente mercar aquilo que precisaban á tenda do Gabino. Catro quilómetros de ida e catro de volta para mercar tan só un produto necesario como podía ser o gas do candil. Pero o esforzo pagaba a pena porque ese percorrido a pé tiña algo de aventura e, ademais, moitas veces, como o traxecto adoitaba facerse fóra das horas de escola ou en domingo, sempre podía atopar un amigo que me acompañase na travesía. Ademais, o esforzo recibía o incentivo dalgunha moeda de máis que miña nai me daba para que na taberna de Gabino tomásemos unha gaseosa, cousa que se agradecía logo das fatigas do camiño. Todo isto segue aínda hoxe vivo na miña memoria, nas lembranzas da miña infancia. De igual xeito continúa viva unha imaxe que me impactou: uns homes sentados arredor dunha mesa estaban a xogar á brisca cunha xerra de viño ao lado. Este foi o meu primeiro contacto só co mundo dos adultos; uns adultos que enchían o tempo libre na taberna despois de xantar, a esa hora na que o sol máis quenta, ou nas tardes do domingo. Falaban pouco e víaos moi concentrados no xogo para ver quen perdía e tiña que pagar o viño. Outra imaxe curiosa que me impactou foi a seguinte: sobre a mesa na que se atopaban os xogadores de cartas había colgado un cadaleito que Gabino tentaba disimular cubrindo cuns papeis de periódico. Cómpre dicir que Gabino non tiña colgado aquel obxecto alí por adorno, senón que estaba naquel lugar do local, que era de reducidas dimensións, para sacarlle todo o proveito que podía ao espazo. Nas paredes tamén estaban penduradas unhas cordas, unhas gadañas, unhas potas, unhas bombas para sulfatar e outros obxectos, pois todo o que había alí podía mercarse.



Estas son as lembranzas que gardo daquela Taberna-comercio de Gabino. Gustaríame pensar que hoxe está desprovista daquelas mercadorías que lle deron vida, incluído o cadaleito que, se cadra, chegou a acoller no seu interior os restos mortais dalgún daqueles xogadores de cartas.


Outro sentimento que tiña asociado a este local de Gabino era que non acababa de entender por que na miña aldea, ou cando menos na miña parroquia, non tiñamos unha taberna-comercio como a do Gabino. Esta carencia facía que os homes da nosa parroquia tivesen que pasar o tempo de lecer baixo a sombra protectora dun padrairo contando os seus contos. A vantaxe que tiñan os meus paisanos respecto dos que estaban a xogar na taberna era que tiñan sobre as súas cabeza as verdes follas da árbore e a cor azul do ceo. Isto resultaba, certamente, para eles máis optimista, pois a presenza dunha gadaña e dun cadaleito colgados non ía supoñer unha visión moi tranquilizadora.





A taberna do Carabillo


Continuando o noso percorrido pola ribeira, a uns oito quilómetros da aldea da Cruz, pero costa abaixo cara ao Sil, chegamos á parroquia de Torbeo, que está situada nun fermoso val entre o río Sil e a Pena do Xastre. Esta parroquia pertenece á provincia de Lugo e ao concello de Ribas de Sil. Foi, sen dúbida, unha das parroquias máis importantes da provincia pois chegou a ter unha poboación de 1.800 habitantes, aínda que hoxe, debido ao galopante despoboamento da Galicia interior por culpa da emigración, ten 170 habitantes e a maioría da xente é maior. Aquí sobreviviron dúas tabernas-comercio que, por desgraza, parecen ter os días contados e están rexentadas por dous matrimonios de avanzada idade. A actividade parece condenada a desaparecer tanto pola falta de xente nova que queira recoller o testemuño como pola falta de clientela, simplemente porque as aldeas están quedando baleiras e, polo tanto, os servizos que poidan dar estes comercios xa non teñen sentido. Pero aínda hoxe estas dúas tabernas manteñen o tipo e conservan un ambiente de autenticidade. Dende hai moito tempo os meus amigos e mais eu visitamos a Taberna de Antonio Colmeneiro González (Carabillo). Aquí enriquecemos as nosas charlas ben falando con Antonio, que é unha enciclopedia vivente da comarca pois, ademais de levar moitos anos como taberneiro, fixo de augardenteiro polas aldeas e tamén foi por elas coa máquina de mallar, ben gozando coas merendas auténticas que nos prepara a súa muller, a señora Pepa; e digo «auténticas» porque pode facernos unha ensalada de leituga ou de tomates da súa horta ou darnos unha empanada que acababa de facer no seu forno ou uns chourizos dos porcos cebados con castañas feitos tamén por ela, e todo isto regado co viño das vides de Antonio, que prepara con mestría. Tamén estes pratos serven de testemuño dunhas formas de alimentarse que hoxe van desaparecendo.



Pasar un serán naquel local bebendo uns grolos daquel viño branco ou tinto elaborado por Antonio e merendando os produtos que nos ofreceu a súa muller, a señora Pepa, xa é un pracer para os que valoramos o máis auténtico do noso país. Pero ese pracer aumenta dialogando con Antonio, xa que a súa conversa pasa a converterse nunha clase maxistral de Antropoloxía. Antonio leva moitos anos á fronte da taberna e por ela pasaron milleiros de persoas ao longo do tempo: a xente da parroquia e tamén, polo emprazamento na ribeira onde tiñan e aínda teñen leiras de viñedos e de soutos de castañas, moitos veciños da montaña, especialmente, das parroquias de Mazaira, Vilardá, Medos, Seoane e Santa Eulalia. Nesta taberna vendíanse produtos variados e tamén ferramentas, ademais de servir de lugar de encontro. Antonio estivo sempre en primeira liña á hora de promover iniciativas que levasen consigo melloras nas condicións de vida dos seus veciños: formou parte da comisión que fixo posible a chegada da luz eléctrica, tamén traballou para que fixesen a pista ou fose posible a traída da auga ás casas. Por todo isto Antonio coñece ben os seus veciños e os das parroquias que teñen terras na ribeira. Ademais da súa amabilidade e facilidade para a parola, Antonio e a súa dona servían canto lle pedisen, aínda que fose ao fiado, e que pagase cada un cando puidese. Antonio, cando fala, lembra os veciños que masivamente un día tiveron que emprender o camiño da emigración. Sabe que ese veciños, ás veces, «triunfaron» polo mundo adiante e outras veces escoita conversas dalgún que chega presumindo do que non foi, pero este home respecta a todo o mundo e sofre cando ve que morre a xente maior e as terras quedan ermas ou os soutos de castañas, sen coidar. Sofre Antonio porque ve como o mundo que el quixo, e polo que tanto loitou, desaparece. Homes como Antonio ben merecen unha homenaxe pois forman xa parte da nosa historia social e cultural.





A taberna de Abaixo


No mesmo val de Torbeo, seguindo o camiño cara á Cubela, segue a funcionar a taberna que rexenta o matrimonio formado polo señor Xosé Soto e a señora Obdulia Álvarez. Confeso que frecuentei máis a taberna de Antonio Colmeneiro porque quedaba na entrada e tamén pola confianza que me demostrou ao longo de tantos anos de amizade. Acompañado duns amigos fomos á taberna-comercio do señor Soto para inmortalizala nesta reportaxe. Tomamos uns refrescos, xogamos unha partida no futbolín e logo pedinlle permiso ao taberneiro para facer unhas fotografías. Permiso que me deu de inmediato pero antes quería saber de onde era. Cando lle dixen que era da parroquia de Mazaira, a señora Obdulia espetoume: «E logo, de quen vén sendo?» Nesta taberna-comercio pódese tomar unha cunca de viño, unha copa ou xogar unha partida de cartas e, asemade, mercar todo tipo de cousas para a casa.



Nos andeis deste local hai ducias de pares de alpargatas de distintos números que xa non atoparán un comprador; tamén podemos apreciar un aparello de radio cun voltímetro da época na que debeu de chegar a este establecemento a electricidade e un moderno televisor de plasma no que os clientes poden ver un partido de fútbol. Esta taberna segue a ser o lugar onde se pode tomar un grolo de viño da casa colleitado nos viñedos desta ribeira ou unha copa de licor café e compartilo coa amabilidade e a parola dos taberneiros.





A taberna da Rocío


No Leboreiro, e máis concretamente no cruzamento da antiga estrada que vai de Vigo a Madrid e coa que parte cara a Montederramo, está situada a casa na que Rocío, xa maior, lembra que leva toda a vida de taberneira. Coméntame que herdou este establecemento de seus pais e nel deron moitas comidas. A nai de Rocío foi unha excelente cociñeira de pratos autóctonos e facía moi ben as troitas que o señor Antonio, pai de Rocío, pescaba no río Mao. Ben, iso de pescar é un dicir porque Rocío lembra: «Meu pai ía aí ao lado, ao río Mao, que tiña as mellores troitas do mundo. Adoitaba ir pola noitiña e poñía a rede no lugar que el coñecía ben e pola mañá pasaba a recoller as troitas que caeran. Había días que podía traer ata dez quilos daquelas troitas asalmoadas...». Para saborear aquelas troitas que cociñaba a señora Rosario, nai de Rocío, acudía a Leboreiro xente de variada condición social. Di Rocío: «Podían acudir a tomar unha enchente de troitas dende os máis humildes campesiños da zona ata avogados, médicos, gobernadores e outras altas autoridades tanto de Ourense como de Madrid».



Hoxe en día esta taberna está pechada ao público porque Rocío xa leva uns anos xubilada. Ela adoita tomar o sol na galería e mantén un carácter afable. Se vas con algún coñecido seu e tocas no timbre da casa, baixa a abrir e non podes marchar sen tomar unha copiña de licor café e, o que é máis importante, escoitar os relatos que che conta, as historias da xente que pasou por alí ao longo dos anos pois diante daquela taberna estaba a parada oficial do coche de liña que facía a ruta entre O Barco de Valdeorras e Ourense. A este lugar acudía a xente de media comarca para coller este autobús, xente que moitas veces emprendía o longo camiño da emigración.





A taberna da Luísa


Dende a Taberna da Rocío podemos seguir ata Montederramo e logo pola estrada que bordea a serra chegamos a Rabal para facer un alto na Taberna da señora Luísa. Cando fixemos a ruta, era un día de inverno e en Rabal, que estaba nevando, a señora Luísa tiña acendida a cheminea na que ardían uns rachóns de carballo que quentaban o local. A conversa que mantivemos con ela foi cálida e falounos dos anos pasados, cando había moita xente naquela zona. Contounos moitas historias de afiadores, pois nesta aldea había daquela un afiador en cada casa. Díxonos con moita mágoa: «Aquí xa non queda ninguén, os vellos morren todos e os máis novos están na emigración e só veñen no vrao, pero cada vez menos».





A taberna-tenda Casa Alfredo


No Alto de Cerdeira, na mesma estrada Vigo-Madrid, e dende comezos do século XX permaneceu aberto un establecemento singular; e digo singular porque nun pequeno espazo había un estanco, unha oficina de Correos e estaba a parada oficial do coche de liña. Aquí montaron no autobús moitos milleiros de emigrantes da zona que emprenderon esa aventura e que logo continuaban pola Rúa de Petín a bordo do tren. Afiadores de Cerdeira, Chaveán, Chaveanciños, Castrelo, San Xoán de Río... tomaban aquí a súa última copiña de licor café antes de coller a roda e dirixirse cara a Castela para afiar durante uns meses.




Este estanco, oficina de Correos, comercio-taberna deu servizo a unha chea de aldeas da comarca e aínda podemos ver o letreiro de Estanco e outro que anuncia a venda de lámpadas. Os domingos pola tarde enchíase o local de homes da zona e bebían, parolaban ou xogaban unha partida de cartas. Aínda hoxe recorda Ánxel Núñez, fillo do fundador deste establecemento: «Cando máis cousas se vendían aquí era na tempada das matanzas. Acudía moita xente para mercar todo tipo de produtos, dende un saco de sal, uns quilos de pimentón, aceite, bacallau etc. Ademais aquí vendiamos todo tipo de ferramentas para os traballos do campo, produtos de perfumería e droguería, froitas e, sobre todo, na taberna vendiamos viños, licores e refrescos tanto para consumir aquí como para levar. Poderiamos dicir que este establecemento foi como un «Corte Inglés» que vendía de todo. Hoxe en día, se un ten a sorte de que Ánxel non saíse facer unha viaxe no taxi e ten aberta a cantina, aínda podemos mercar un pico, un adival, unha caixa de galletas, un litro de aceite, un canado de viño, tabaco, lámpadas e, sobre todo, saborear no mostrador na compaña do taberneiro un bo viño ou unha copiña dun excelente licor café caseiro. Ánxel, este taxista-taberneiro, é un afeccionado ás antigüidades e pódelle vender a calquera un carro, unha colección de chaves, ferramentas vellas dos labregos ou unha roda de afiar.





Taberna típica de Rebordechau


Rebordechau está situada en plena montaña, alá onde nace o río Arnoia, e pertence ao concello de Vilar de Barrio. Achegueime ata alí co meu amigo Florencio e non é que fósemos na procura daquel Manuel Blanco Romasanta, o famoso «Home-lobo» ou «Sacaúntos» que, a pesar de nacer en Esgos, andou por estas terras facendo as súas falcatruadas. Un escritor nado nas terras de Allariz, Alfredo Conde, deixou escrito nun libro, Romasanta. Memorias incertas do home lobo, as memorias apócrifas deste home, un asasino en serie que foi indultado pola raíña Isabel II de Borbón logo dun complicado proceso iniciado en Allariz no ano 1853. O motivo da nosa visita a estas terras foi mercar unha roda de afiar que lle prometeran vender a Florencio e que, ao final, cando estabamos na aldea, o dono deciciu quedar con ela. Pero a viaxe ata alí pagou a pena, pois puidemos comtemplar a extraordinaria beleza paisaxística do lugar. A nosa viaxe coincidiu co tempo das matanzas e atopamos a xente sacando o unto dos porcos. Como era tempo de inverno e ía frío, decidimos quentar o corpo e tomar unha copiña de licor café. Preguntamos se había algunha taberna por alí e un veciño díxonos moi amablemente que o taberneiro estaba na casa. Chamámolo e o home, xa maior, abriu a taberna para nós. Unha vez máis puidemos comprobar a afabilidade da xente desta aldea, e do taberneiro, en particular, que sempre soubo coidar da súa clientela e darlle ao visitante o mellor dos servizos.





O Fogar do Santiso


Ata aquí falamos dos últimos taberneiros asentados no mundo rural galego. Para min foi unha agadable sorpresa descubrir, grazas á invitación duns amigos, preto da capital de Galicia e escondida entre piñeiros, carballos e castiñeiros unha solitaria casa rural que está situada a poucos quilómetros de Santiago de Compostela, nun desvío da estrada de Padrón, no lugar de Trasellas, pertencente ao Concello de Teo. Na entrada desta casa atopamos unha explanada, tipo eira, onde se fan as mallas; proba do que digo é o palleiro que alí se atopa e debaixo dun escangallado alpendre encontramos unha máquina de mallar, o motor e unha limpadora. Todo o que se esconde detrás son galpóns semellantes ás palleiras. Ninguén pode pensar cando chega a este lugar que debaixo daqueles alpendres cheos de arañeiras imos atopar unha chea de comedores, unha cociña e todo tipo de servizos de restauración. Polo aspecto físico do lugar non me atrevo a cualificar o local: poderíase tratar dunha taberna, dun restaurante enxebre ou dunhas palleiras nas que se serven comidas cun menú variado: chourizo ao inferno, churrasco, ensaladas, orella, empanada, doces variados... e un tinto da casa que serven en cuncas. O servizo é rápido e os prezos son accesibles, o que explica a ampla clientela que ten, na súa maioría é xente nova que fai celebracións e pode divertirse e comer por poucos cartos.



Pero todo isto —palleira, taberna, casa rural ou museo— non estaría completo sen a presenza do seu dono, Xosé Santiso. Un home que foi labrego, carpinteiro, emigrante por varios países europeos, escritor de poesía e músico de toda clase de instrumentos. A partir da media noite e dende un peculiar palco deleita os comensais coas melodías dun piano, dun acordeón, da gaita ou coa súa voz. Para rematar a velada fai unha queimada na que non falta o esconxuro. Podo dicir que O Fogar do Santiso é unha taberna-espectáculo e nela pódese comer e pasar unhas agradables horas por poucos cartos. Iso si, hai que ir cunha mentalidade campesiña, pois alí calquera pode gozar á hora de comer nas mesas que hai na eira, á sombra dunhas árbores, ou nunha palleira, debaixo dunhas táboas cheas de arañeiras. O importante é que as mesas están cheas de xente, os produtos que serven son da terra e que todos poden gozar dun espectáculo que ben paga a pena ver. Ás veces é mellor escapar da cidade, fuxir do cotián e refuxirse por unhas horas no Fogar do Santiso.