Os afiadores: un signo de identidade galega

O oficio de afiador identificouse dende sempre con Galicia e non por casualidade senón porque a maior parte por non dicir todos os afiadores que traballaron e aínda traballan en Galicia e o longo e ancho de todo o mundo son galegos, máis concretamente da provincia de Ourense. É un oficio que pasou dende sempre de pais a fillos e o seu aprendizaxe polo tanto facíase no marco da familia.

Cando pensamos no concepto de oficio facémolo pensando nunha actividade que permite a subsistencia, pero non foi este o caso dos afiadores, que mentras traballaban en territorio español facían compatible esta actividade con voltar no tempo dos traballos para axudar a muller que o resto do ano estaba sola. E esto introdúcenos noutro rasgo importante deste oficio, que poñía en práctica unha forma peculiar de emigración. O afiador abandonaba temporalmente a súa aldea para traballar durante meses en terras de León, de Castela ou de Valencia: marchaba pero voltaba e voltaba a súa aldea e a súa actividade campesiña. O exemplo equivalente na costa galega sería o dos pescadores que realizaban a temporada de pesca de altura e logo voltaban uns meses a terra. Oficio e emigración aparecen pois xuntos nun dos símbolos que serviron entre outros para identificar a Galicia.

Pero o afiador acabou sucumbindo tamén as necesidades máis básicas e tivo que renunciar a esta emigración temporeira e humanizada para dar o gran salto e marchar xunto coa maleta de emigrante e a súa roda a algunha gran cidade española ou cruzar o charco para terras americanas. Engrosaba así a dolorosa nómina da emigración galega sen adxetivos pero facíao conservando o patrimonio do seu oficio, un patrimonio que con frecuencia acompañábao durante toda a súa vida como emigrante: cambiaba o escenario do seu traballo, a clientela, pero o seu traballo, o esencial, era o mesmo que desenrolara antes en terras de León ou de Castela... Agora xa non retornaba a aldea, era un afiador a tempo completo e a súa subsistencia dependía xa única e exclusivamente da súa actividade diaria coa roda. A diferencia doutros miles de emigrantes galegos cuxo sono foi sempre un traballo autónomo, o salto do traballo na industria o traballo en calquera actividade autónoma, o afiador non sentía esta necesidade porque el se instalaba na terra de acollida co seu propio oficio e cos seus medios de produción, e dicir, coa súa roda. Sentíase autónomo dende o primeiro momento e esto dáballe unha independencia que o liberaba de plantexarse un cambio de traballo. Esto explicaria que tódolos afiadores que tiven oportunidade de coñecer, e foron moitos, mantiveran a súa condición de afiadores o longo de toda a súa vida laboral. E esto non hai que entendelo como si se tratara dunha reliquia, dun oficio estrano e inesplicable. O afiador cubriu necesidades sociais e laborais para outros oficios e o longo do tempo é posible marcar unha evolución, tanto no que se refire o seu instrumental como a súa forma de traballar. En canto o instrumental, o afiador foi pasando da roda tradicional que el tiña que tirar por ela percorrendo grandes distancias, sobre todo en Castela para trasladarse dunha poboación a outra e incluso sobre esta modalidade de roda tiña unha máis pequena e menos pesada que transportaba o lombo. Foi pasando digo de esta roda tradicional a outra montada xa sobre unha bicicleta que aquí xa a evolución era importante non tanto no afiado senón na forma de transportarse home e roda. Temo constancia que no século pasado por Madrid había afiadores que levaban todo o seu instrumental nun carro tirado por un burro. A esto seguiou a fase do motor en forma de ciclomotor ou de motocleta, o cal supoñía unha facilidade non só para o transporte senón para o propio traballo porque a roda era accionada polo mesmo motor do vehículo.

E xa que falamos aquí da evolución tecnolóxica dos afiadores, non me resisto a non comentar un episodio estupendo do que tiven coñecemento de primeira man. O feito ocurríu en Cuba e o seu protagonista foi un afiador das terras de Caldelas que chegou a illa coa súa roda aló polos anos trinta do século pasado. O meu paisano traballou un tempo cargando coa súa roda tradicional ata que un bo día cando xa tiña aforros tivo a idea de poñerse en contacto con un inxeñeiro cubano, nin máis nin menos que para que lle acondicionara un pequeno camión como taller ambulante para poder desenrolar o seu oficio con maior eficacia e rapidez. O artefacto que conseguiu tivo un rendemento laboral de moitos anos, rodando polas rúas da Habana, onde chegou a convertirse en atracción para turista que cando se cruzaban co galego no seu auto taller pedíanlle de poder facer unha foto o seu lado. Ata que chegou a revolución de Castro e o vehículo foi confiscado e pasou a dormir o soño dos xustos y contoume un fillo do tal afiador que o pouco tempo de ser confiscado ese taller seu pai non superou o desgusto e pasou a descansar o cemiterio de Colón, o vehículo pola súa parte quedou abandonado perto do museo da revolución ata que alguén se decatou de que o taller ambulante do afiador non tiña nada que ver cos ideais revolucionarios de Castro e foi retirado, debendo acabar os seus días previsiblemente como chatarra. Máis aló da anécdota, o feito ben a demostrar que o afiador non se dormía nos laureis e que de unha ou doutra forma intentaba mellorar o servicio que daba e as súas condicións de traballo.

E falando de condicións de traballo, hai que comentar aquí a outra grande evolución que nas cidades de acollida tivo este oficio. De feito foi sempre un oficio ambulante, pero en determinado momento, este carácter itinerante foi cambiado por unha o varias sedes fixas. O afiador cambiou as rúas como escenario laboral por un local onde acudían os clientes. O local convertíase ademais en tenda para venta de cuchillería e material relacionado co menxa doméstico, sen esquecer os paraugas. Este era un salto moi importante porque supoñía o paso de ter que ir a busca do cliente a ser este o que acudira a tenda do afiador agora sedentario. Todo esto que estamos comentando foi creando uns vínculos fortísimos entre a persoa e po seu oficio, ate o punto de que identificarse como afiador foi unha forma esencial de seguir sendo un mesmo e, en definitiva de seguir sendo galego, aspecto este que non se produxo noutros traballos da emigración. Proba do que estou decindo e que eu fun testemuña do verdadeira afecto que seguiron tendo afiadores xa xubilados polo seu instrumento de traballo, por esa roda que lle acompañou o longo de toda a súa vida e da que lle costou moito desprenderse aínda cando xa non a utilizaran. Non creo que haxa ningún caso equivalente de identificación profunda entre home e ferramenta de traballo, tal vez a excepción sería a comunión que atopei entre calquera pescador da ría e a súa dorna, que forman parte non so do seu traballo senón da súa propia existencia. Certo que calquera campesiño sinte apego polas súas ferramentas, o seu carro ou os seus animais, pero o feito de que os tivera que abandonar forzosamente no momento de emigrar debilitou eu diría este vínculo sentimental que o afiador mantivo ata o final da súa vida.

Como reflexión final, entendo que debe apuntarse aquí a idea de que o afiador e o seu mundo non forma parte xa do noso presente, ou alomenos non o fai no papel esencial que tivo en anos anteriores. O afiador forma parte do noso patrimonio como país e da nosa historia pasada e presente, pero o oficio como tal e os homes que lle deron vida forman parte xa do pasado. Estes homes en boa medida enchen xa hoxe os nichos do cemiterio ou son firmes candidatos a unha morte cercana. Quedan eso si as rodas como testemuña material dunhas formas de entender non so o traballo senón a própia vida, porque no caso do afiador vida e traballo foron como dúas caras da mesma moeda, un gran alivio para quenes tampouco conseguiron salvarse da epidemia da emigración; tiveron que emigrar pero alomenos fixéronno acompañados de algo esencial: dunha roda indisolublemente legada a súa terra, o seu traballo e a súa familia da que aprenderon o oficio. Tan forte foi a asociación de home e máquina neste caso que levou o extremo de producir xunto a lingua galega que conservaron un argot especifico do oficio, coñecido co nome de barallete e que serviu aínda máis para reforzar a enorme singularidade do que poderíamos chamar un dos oficios máis emblemáticos da nosa terra e incluso da nosa forma de entender o mundo.

Curiosamente este oficio de afiador non gozou de ningunha consideración social nin do mundo nin da propia Galicia. Certo que a canteira do mesmo situouse sempre nuns límites moi determinados da provincia de Ourense, pero non menos certo que este oficio logrou manterse superando tódalas dificultades da emigración e ademais fixo posible a actividade doutros oficios, que precisaban de coitelos, tisouras, bisturís, afiado de segadoras, tisouras… Esta sería a dimensión máis auténtica e que máis debemos valorar dun oficio que non por ser humilde nin minoritario debe merecer a nosa igorancia. Actos como o de hoxe deben servir para manter viva esta memoria e para conservar o respeto dun oficio que en ningún aspecto debe ser considerado como un oficio de vagabundos ou pouca cousa máis.

Fuseiro: un oficio xa extinguido

Para moitos lectores a palabra ‘fuseiro’ non ten hoxe un significado claro, pero ata non hai moito tempo tivo unha certa relevancia na sociedade e estaba plenamente integrada na fala. A palabra ‘fuseiro’ deriva do substantivo ‘fuso’. O fuso é unha peza que utilizaron as mulleres para debandar o fío a partir da la como materia prima. Esta peza facíase de madeira e era imprescindible para o labor de fiado. Atopámonos, pois, diante dun caso máis de economía de subsistencia porque, da mesma maneira que o centeo garantía a alimentación básica, a la, xa convertida en fío grazas ao fuso, resultaba esencial para cubrir o corpo en forma de calcetíns, refaixos, xerseis, luvas, gorras ou calquera outra peza de abrigo. A la obtíñase da ovella, un animal que abundaba nas casas e do que se obtiñan os cordeiros ou años, que se vendían nas feiras.

Certamente, o fuso, de igual xeito que se facían outras pezas, era froito do traballo artesanal e manual que levaba a cabo o fuseiro. Este oficio tivo especial importancia na aldea das Carballeiras, onde máis de dez veciños estiveron nun momento determinado dedicados á súa produción. O traballo do fuseiro comezaba coa selección e corte da madeira, que habitualmente era de érbedo, unha árbore que prolifera na zona. Cortar a madeira que adoitaba darse nos regatos como o da Paleira, entre As Carballeiras e Tronceda, ou tamén no fondo dos soutos do Viñal, e por todo o regato ata a desembocadura no Sil era o primeiro traballo. Era este un labor duro pois os fuseiros tiñan que subir ás costas a madeira verde cortada ata os obradoiros, onde construían os fusos. A madeira labrábana coa macheta e logo xa no torno artesanal pasábana pola coitela ata que se aproximaba á forma do fuso. Esta forma consistía nunha pequena talla alongada e delgada cunha base que era máis grosa para ir diminuíndo paulatinamente ata rematar nunha punta fina; a imaxe dun lapis pode servir para ter unha idea da súa figura. Esta peza, que parece moi simple, tiña as súas dificultades á hora de ser construída porque era necesario que fose completamente simétrica para que mantivese o equilibrio cando a utilizaban as mans da muller. A madeira xa labrada metíase nun pote cheo de auga que debía ferver durante media hora. Logo, sacábase a madeira da auga e deixábase secar durante dous días. O motivo de cocer a madeira era para que sufrise un proceso que evitase que o fuso puidese rachar. Tras os dous días de secado, o fuseiro sentaba no torno e adoitaba traballar de noite: acendía o candil de gas e pendurábao dunha punta do mesmo torno para, a base de tirar do cordel e coa gubia ben afiada, golpe tras golpe, conseguir que o fuso tivese a forma definitiva e, xa pulido, rematalo marcándolle con tinta uns círculos que algunhas veces eran a marca da casa. O último paso do traballo era colocar unhas cantas ducias de fusos nunha queipa e ir vendelos polas aldeas dos arredores ou levalos ás feiras de Castro Caldelas, Trives, Quiroga, etc. O prezo desta peza artesanal, como non podía ser doutra maneira, era accesible para calquera peto. Polo tanto, o oficio de fuseiro tiña un carácter de traballo complementario que se engadía ao resto de tarefas que se desenvolvían na aldea. Había, así e todo, fuseiros, como o Benjamín, que tamén eran cesteiros. Estas actividades eran complementarias e delas podían obter uns pequenos ingresos para vivir.

O prezo, como acabo de dicir, era accesible cando se trataba de fusos de madeira de érbedo, pero podía dobrarse cando estaban feitos con madeira de uz. O traballo agora resultaba ser máis delicado, traballábase cunha madeira máis dura e con máis probabilidades de que nos remates finais do torno rompese a peza pola parte fina. Estes fusos, xeralmente, facíanse por encarga e duraban máis tempo.

O último representante activo do oficio de fuseiro chámase Albino Fernández e puiden entrevistarme con el antes de que emigrase. Deixou de construír fusos e partiu cara aos Estados Unidos a unha idade pouco frecuente, cando tiña 57 anos. O torno de Albino, que xa pertencera ao seu bisavó e logo ao seu avó, tamén fuseiros, tivo unha longa vida de máis de tres séculos e hoxe, xa retirado, e grazas á restauración que lle fixo Florencio de Arboiro, vai repousar entre as paredes do Museo de Antropoloxía que posúe a Fundación Sotelo Blanco en Santiago de Compostela. Esta peza xa non estará en activo no obradoiro de Albino nas Carballeiras, pero seguirá cumprindo unha misión ao servizo do pobo galego: este torno é a proba dun oficio xa desaparecido hoxe, pero foi unha peza fundamental na vida dos nosos veciños da aldea.

Lamentablemente, a perda do oficio de fuseiro, igual que outros oficios que se van perdendo, significa a desaparición dunha parte do noso patrimonio cultural que serviu para algo tan humilde e esencial como foi a subsistencia. Hoxe este torno e o conxunto de pezas que forman parte do Museo de Antropoloxía servirán para un mellor coñecemento e valoración dun xeito de vida que, en moitos casos, non por desaparecidas deixarán de ser fundamentais para poder entender o que foi a Galicia das aldeas.