San Xoán de Río, terra de afiadores

Este pequeno concello da provincia de Ourense nunca tivo moita sona de ser terra de afiadores como Nogueira de Ramuín, pero hoxe en día non hai máis que dar unha volta polas parroquias das Cabanas e de San Xurxo ou por calquera aldea do municipio de San Xoán Río para ver que en cada casa existiu unha saga de afiadores. Na actualidade hai máis de corenta traballando polas rúas de Madrid ou de Valencia; e isto leva consigo que as casas destes artesáns ambulantes estean pechadas durante unha gran parte do ano, pero no mes de agosto regresan e pasan as vacacións en San Xoán de Río tanto os que están en activo coma os xubilados que viven cos fillos en calquera lugar do territorio español.


Como en calquera outro lugar da provincia de Ourense, os motivos que tiveron estes homes para coller unha roda de afiar e botarse a andar polas terras de Castela como emigrantes eventuais foron as necesidades de prosperar e de obter uns ingresos para manter as familias ante unha economía de subsistencia. Tamén é certo que algúns deles saíron da aldea con escasos coñecementos do oficio, pero pouco a pouco aprenderon e foron facendo a súa clientela.


En moitos casos comezaron como afiadores, pero como daba máis cartos realizar o traballo de capadores, decidiron cambiar de oficio. Máis tarde, coa masiva emigración dos anos sesenta, decidiron abandonar a profesión no Estado español e trataron de realizala en Suíza ou en Alemaña, pero nestes países tiveron que reconverterse e metéronse no mundo da hostalería como cociñeiros, camareiros ou do que fose. Así estiveron durante uns anos, pero, cando regresaron a Galicia, volveron traballar no vello oficio.


Unha constante en todos os afiadores que entrevistei é que non pensan na xubilación mentres poidan tirar pola roda, pedalear na bicicleta ou, máis recentemente, realizar o traballo nunha moto preparada. Pero estes homes son fortes, viaxaron polo mundo, presumen de que aprenderon o oficio como os mellores profesionais e fachendean do seu labor ambulante dicindo que é duro, pero grazas a el obtiveron uns ingresos e puideron ser autónomos, sen ter que estar baixo a presión de ningún xefe, pero, iso si, na maioría dos casos pasaron grandes tempadas baixo o sol implacable das longas rutas por Castela. Pero son humanos, fanse vellos e o tempo fixo que vivisen distintas situacións. Na actualidade ter que vivir nas aldeas que pouco a pouco foron quedando abandonadas provoca neles unha inmensa tristeza ao verse sós, e unicamente teñen unha alternativa: pasar os últimos anos nunha residencia de persoas maiores.


Van alá vinte anos dende que fixen as primeiras pescudas sobre estes traballadores que realizaban un labor que cualifiquei como a industria ambulante e dende entón nunca perdín a oportunidade de falar cun afiador no lugar no que estivese, por exemplo, na Habana, en Brasil, en Buenos Aires, en Montevideo, en Madrid, en Barcelona... cidades onde aínda os atopo traballando na rúa ou establecidos en talleres. Pero durante estes últimos anos onde máis atopaba era nas aldeas, e digo atopaba porque eran homes maduros, e tanto os afiadores coma o gran fabricante de rodas, o señor Manuel, xa non están entre nós.


Hoxe, día de San Xoán, están de festa en Río. Acudo á residencia de persoas maiores que inaugurou o presidente da Xunta de Galicia, Manuel Fraga, no 2004; esta residencia funciona baixo o control de don Benigno. Son case as doce da mañá e entre os residentes atopo tres afiadores, pero aquí viven catro e agardei polo que faltaba. Cando chegou, díxome: «Fun á misa e á procesión do Santo Patrón». Estes grandes trotamundos, nados en Montederramo, Castro Caldelas, Paradela e Madrid, están contentos porque deixaron atrás a soidade das aldeas, pero, así e todo, con moitos anos ao lombo e con achaques propios dos anos, seguen botando de menos a liberdade que tiveron cando exercían o oficio ambulante.
Quixera que este pequeno artigo fose unha homenaxe para todos os afiadores, e moi especialmente para estes catro homes que percorreron gran parte do mundo e están pasando un descanso ben merecido nesta residencia de San Xoán de Río.


Bonifacio Bergantiños López, nado en 1923 na parroquia de Vilamaior, en Castro Caldelas. Un día, cando aínda era ben novo, marchou cun cuñado para Estremadura. Só estivo seis meses aprendendo o oficio por aquelas terras e, ao saber que de capador se gañaba máis –tiña outro cuñado que era capador en Andalucía–, decidiu ir ata alá, aprendeu este novo oficio e dedicouse a el durante moitos anos. Pouco a pouco foi facendo a súa clientela e chegou a capar nun só casal 800 animais. Este traballo facíano por tempadas durante catro veces ao ano. Di Bonifacio que a clientela dos casais era grande, pero apertaban moito os prezos, e que sempre pagaban máis por animal capado os pequenos clientes. Pasados uns anos, chegaron os veterinarios ao mundo dos capadores e estes foron perdendo a clientela. Isto fixo que Bonifacio tivese que marchar para Linares, montar un taller de afiado e traballar nel durante catorce anos. Grazas ao seu traballo puido vivir decentemente a súa familia e darlles estudos superiores aos fillos.
Dous dos afiadores residentes son de Montederramo. Amable Sánchez Gómez, nado en 1929 no Acevedo, Marrubio. Durante varios anos afiou en tempadas de tres meses en Calatayud. Máis tarde marchou para Brasil coa súa bicicleta preparada e afiou polas rúas de São Paulo. Viviu en barracóns de madeira e, cando regresou ao cabo duns anos, só trouxo 10.000 pesetas aforradas, pero, iso si, está orgullo porque puido darlle ao fillo estudos superiores.
Cando o señor Amable viu que en Brasil non gañaba moitos cartos, decidiu volver para Montederramo, pero axiña fixo as maletas outra vez e emigrou a Suíza. Nesta terra quería vivir do seu oficio, pero non lle foi posible establecerse alí como autónomo e durante cinco anos foi temporalmente para traballar na hostalería. Cando decidiu regresar definitivamente, comezou os seus labores no campo. Ten dous fillos en América e ao pouco tempo de abrir a Residencia de Río entraron el e mais a súa dona; ela desgraciadamente xa hai algún tempo que morreu.


Outro dos inquilinos desta residencia, Xosé Antonio Álvarez, tamén naceu nas terras de Montederramo e dirixiu os seus pasos a Barcelona cando aínda era un mozo. Nesta cidade traballou durante dez anos nos tranvías de igual xeito que o fixeron moitos galegos. Volveu para Galicia, pero a precariedade económica do mundo rural fixo que logo dun tempo na súa aldea decidise regresar a Barcelona e durante moitos anos afiou polas rúas desta cidade e tamén de Hospitalet. Di o señor Xosé Antonio: «Tiven que marchar porque as vacas andaban mal e tiveron varios abortos. E claro, tiven que saír para gañar a sopa». Lembra este vello afiador que no último ano que estivo en Barcelona, en 1984, andaba tirando da roda ata as nove da noite todos os días e gañaba diariamente unha media de 5.500 pesetas. Hoxe aos seus oitenta e cinco anos vive nesta residencia de San Xoán de Río e na última visita que lle fixen díxome que neste tempo en Marrubio andarían na sega da herba, pero que os traballos máis duros eran o da seitura e o da malla. Sente nostalxia cando vai visitar a aldea e contempla como as casas están agora abandonadas. Á súa mente achéganse os recordos dos anos pasados e lembra como todo estaba cheo de vida cando había vinte veciños; hoxe, por desgraza, só queda un.
Outro amigo afiador que pasa os días nesta residencia comentando cos amigos as lembranzas da vida ambulante é Castor Iglesias Fernández, nado en Madrid, pero aos poucos meses trouxérono para Paradela, ao lugar de Arriba, no concello de Castro Caldelas, onde viviu ata os 16 anos. Nese momento marchou cun curmán e con poucos coñecementos do mundo do afiado para Madrid. Aínda lembra que por afiar unhas tesoiras cobraba tres pesetas. Axiña chegou o momento da emigración masiva que dirixía os seus pasos cara á Europa e Castor non o pensou dúas veces e con só 18 anos emigrou a Suíza, país no que traballou como cociñeiro durante dez anos. Logo regresou a Madrid e nesta cidade «cheguei a ter unha clientela de moito carallo». Os anos pasaron, xubilouse e regresou a Galicia. Hai tres anos que este trotamundos entrou nesta residencia e comenta: «Aquí estou contento, non teño outro remedio. Se non tivese 72 anos e estes achaques, preferiría estar libre polas rúas de Madrid gañando a vida coa miña tarazana».